Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1986, Blaðsíða 13

i
SAMVISKU
GLÆPIR
Smásaga eftir Nadine Gordimer
NADINE GORDIMER er suður-afrískur rithöfundur og er fædd árið 1923. Fyrsta skáldsaga hennar, The Lying Days, vakti
mikla athygli, þegar hún kom út árið 1953. Hún hefur síðan látið fjölmargar athyglisverðar skáldsögur frá sér fara og hefur
smám saman getið sér orðstír sem einn merkasti núiifandi rithöfundur, er skrifar á ensku. Nadine Gordimer er þekkt sem
ótrauður andstæðingur apartheid-stefnu suður-afrískra stjórnvalda.
Bók hennar A World of Strangers (1958), sem fjallar um vináttusamband milli negra og hvítrar konu í Johannesarborg,
fann því enga náð fyrir augum Verwoerd-stfómarinnar og var umsvifalaust sett á bannlistann íSuður-Afriku.
Aðrar merkar skáldsögur, sem hún hefur samið, em Occasion of Loving (1954), A Guest of Honour (1971) og The Conser-
vationist.
Sem stendur er hún búsett í Johannesarborg.
au virtust koma auga hvort á annað samtímis,
þar sem þau gengu niður tröppurnar á Hæsta-
rétti. Það er þriðja daginn, sem málið var
fyrir rétti, og þeir áhorfendur, sem bara komu
til þess að sjá hina ákærðu rétt í svip, höfðu
satt forvitni sína: Með eigin augum höfðu
þeir séð fólk, sem átti það á hættu, að líkami
þeirra hafnaði innan veggja fangelsisins
vegna hugmynda, sem það hafði í höfðinu.
Einungis þeir, sem höfðu alveg sérstakan
áhuga á þessu máli, komu aftur dag eftir
dag. Hann gæti verið blaðamaður — eða
aðstoðarmaður hjá fulltrúa einhvers þeirra
vestrænu rílqa, er senda „áheymarfulltrúa“
til pólitískra réttarhalda í landi, sem skapar
vandamál með stefnu sinni í innanríkismál-
um, og þrýstihópar frá samtökum í mann-
réttindabaráttu í Vestur-Evrópu og Ameríku
vinna af kappi gegn.
Hann var í fötum úr riffluðu flaueli með
nokkuð nýstárlegu sniði. Þegar hann svo
tók til máls kom þó alveg greinilega í ljós,
að hann var upprunninn héðan eins og hún
sjálf. Bæði málhreimurinn og hirðuleysisleg-
ur talsmáti hans sannaði það svo ekki varð
um villst. „Þvílík málsmeðferð! Ég hef sko
aldrei kynnst... Eftir tvo heila tíma af
svona löguðu ... Mér finnst bara eins og ég
hafi límst við flugnaveiðara ... óraunveru-
legt...“
Það leyndi sér hins vegar ekki hver hún
var. Hún var ung kona, málfar hennar fágað
og viðkunnanlegt. Bæði þetta og eins snjáði,
heimasaumaði fatnaðurinn, sem hún var í,
gaf til kynna — að þungamiðjan lægi ekki
beinlínis í innhverfri íhugun, í starfi náttúru-
verndarhóps eða á tískuhönnunarskrifstofu,
heldur að hún ætti eitthvað sammerkt við
allt mannkynið á þann hátt sem gjaman
verður vart í fari þeirra, sem ekki eiga neitt
og leggja því sjálfa sig í sölumar. Einasti
skartgripurinn hennar, hálsfesti úr örlitlum
perlumóðurlaufum þræddum á band, átti
það til að herpast neðst um hálssinamar,
þegar hún brosti samþykkjandi. „Lögmenn
starfa nú einu sinni þannig... hefúr mér
sýnst. Fyrstu dagana er bara um það að
ræða að koma mótaðilanum í bobba.“
Þegar leið á vikuna voru þau farin að
drekka kaffi saman í stutta matarhléinu,
sem gert var á réttarhöldunum um hádegis-
bilið. Hann lét í ljós heldur barna|egar
skoðanir á dómsmálinu en þó alltaf á þann
hátt eins og gerði hann sér jafnframt grein
fyrir því, að hann léti blekkjast. Af hvetju
leiddi hið opinbera fram vitni, sem báru það
umbúðalaust, að stjómvöld kúguðu menn
andlega og kæfðu ósköp eðlilegar framavon-
ir þeirra í fæðingu. Þess háttar vitnisburður
hlyti þó að verða málsvöminni mjög í hag,
úr því að látið var í veðri vaka, að um
samviskuglæp væri að ræða?
Hún hristi fíngert hárið, snarhrokkið eins
og angóruteppi. „Bíddu bara. Bíddu bara
við. Það er til þess eins að láta líta svo út,
að þeir séu svo ábyggilegir og trúverðugir.
Til þess að færa sönnur á, að það sem hinir
ákærðu hafi gerst sekir um, hafi snortið
þá illa, að þeir viti nákvæmlega, hvað hinir
ákærðu hafí sagt og gert, til þess að flækja
ákærðu í málið og gera þá seka einmitt um
það, sem veijendumir ætla að neita. Skil-
urðu það ekki?“
„Nú, það er þá þannig lagað.“ Það brá
fyrir brosi. „Þegar ég var á heimaslóðum
hér áður fyrr, hafði ég ekki alltof mikinn
áhuga á pólitík og þess háttar... á virkri
þátttöku í pólitík mundir þú víst kalla það?
Það var ekki fyrr en ég kom aftur heim
frá útlöndum ...“
Til þess að samtalið lognaðist ekki út af
bar hún fram spuminguna, sem gert hafði
verið ráð fyrir: Hve lengi hafði hann verið
í burtu?
„Næstum fimm ár. Fyrst í auglýsingum,
svo tölvum . ..“ Það, hvemig hann gerði
hlé á máli sínu í miðri setningu, gaf til
kynna á hvern hátt þessar stöður höfðu
gioprast niður af eintómu áhugaleysi hans.
„Fyrir tveimur árum var svo komið, að mér
fannst bara að ég vildi snúa heim aftur. Ég
gat annars ekki fundið neina raunverulega
ástæðu. Ég hef verið að vinna héma sams-
konar störf — í ár hef ég reyndar verið
með námskeið í verslunarskóla. Núna er ég
smátt og smátt farinn að gera mér grein
fyrir af hvetju ég vildi þetta. Koma hingað
aftur. Það er eins og að það standi einhvern
veginn í sambandi við þetta“
Andlit hennar var þannig, að það eins
og endurspeglaði hugsanir annarra. Auga-
brúnirnar og munurinn létu í ljós stillilegan
skilning.
Hann andaði ráðaleysislega út á milli
varanna.
Hún brosti.
„Ég get vel ímyndað mér, að þetta hljómi
allt heldur dauflega í þínum eymm. Þú ert
víst ekki ein af þeim, sem em vanir að lenda
inn á hliðarspori og standa þar kyrrir.“
Smágerðu, mögm krepptu hendurnar
hennar lágu þarna eins og tvö áhöld ofan
á vaxdúknum, sem breiddur var á kaffí-
skenkinn. Eitt andartak virtist hún vera
með hugann einhvers staðar allt annars
staðar og hendur hennar fítluðu við ókeypis
eldspýtnastokkinn þarna, þegar hún svo
svaraði: „Hvað fær þig til að halda það?“
„Það er einhvern veginn eins og að þú
vitir svo mikið. Eins og þú hafír sjálf lent
í þessu ... Eða kannski. . . ertu að læra
lögfræði?"
„Ég? Almáttugur minn, nei! Eftir að hafa
dreypt einu sinni eða tvisvar á kaffínu,
svaraði hún vingjamlega: „Ég vinn í bréfa-
skóla."
„Kennari." Nýtt bros: „Ég er að kenna
fólki, sem ég aldrei sé.“
Það kemur eiginlega ekkert sérlega vel
heim og saman. Þú virðist annars vera sú
manngerð, sem vill gjaman vera með af lífí
ogsál.“
í fyrsta sinn tók hæversk athyglin á sig
aðra mynd, varð ákafari: „Var það þetta,
sem mér fannst vanta í Lundúnum — að
þú gast ekki verið með af lífi og sál?“
Treystu því, að hann kynni sjálfur best
tökin á því, hvemig hann ætti að koma sér
í mjúkinn — það var einmitt einn af þeim
eiginleikum, sem þeir höfðu metið hann
mikils fyrir, alveg eins og að kona gat
kannski fengið dálæti á honum vegna ann-
ars eiginleika, sem hann þó ekki hafði á
valdi sínu — á því, hvemig annað munnvikið
vipraðist þegar hann brosti eða þá vegna
brúnu slikjunnar í augunum.
Hann hafði að sínu leyti ekki verið lengi
að átta sig á, hver hún var — fyrst á
manngerðinni og svo, eftir að hann þriðja
daginn hafði skroppið út úr réttarsalnum
til að leita sér upplýsinga um hana í spjald-
skrá lögreglunnar, á því að hún var stúlkan,
sem farið hafði með mestu leynd á fund
vinkonu sinnar, er sat í stofufangelsi. Síðar
hafði hún setið þrjá mánuði í fangelsi, af
því að hún neitaði að bera vitni í máli vin-
konu sinnar, þegar sú síðamefnda var ákærð
fyrir að ijúfa þá einangrun, sem hún hafði
verið dæmd til.
Aly hafði hún sagst heita. Alison Jane
Ross. Hann gat ekki séð neitt beint samband
milli þess áhuga, sem Alison Jane Ross
sýndi yfírstandandi réttarhöldum, og þess
fólks, sem stóð sem ákært fyrir rétti. En
eins og maður í hans stöðu leit á málin var
svo sem engan veginn loku fyrir það skotið,
að hún kynni að vera í einhverjum tengslum
við víðtækari samtök, sem kipptu í spottana
á bak við tjöldin, eða að hún væri í stuðn-
ingshópi, sem liðsinnti moldvörpustarfsemi
á borð við þá, sem ákæran fjallaði um.
Felterman var bókstaflega snortinn af
vináttusambandi þeirra. Hann féllst meira
að segja á að koma alla leið heim til hennar
með þunga tösku, fulla af bókum og útigrill
af minni gerðinni, sem hægt var að bera.
Hann hafði spurt hana, hvort hún vildi koma
með í leikhúsið eitt laugardagskvöld. Því
miður stóð þannig á, að hún ætlaði einmitt
að flytja þann laugardag — kannski vildi
hann þá koma og hjálpa henni í staðinn?
Hún hafði bætt þessari uppástungu við,
skelfd yfir sinni eigin framhleypni. Hann
kom stundvíslega. Á kaffihúsinu þennan dag
sagði hann til nafns og hún sagði honum sitt.
Nafnið var Derek Felterman. Það var
hans rétta nafn. Hann hafði reyndar verið
í fímm ár í Lundúnum, hafði unnið á auglýs-
ingastofu og svo verið á námskeiði í tölvu-
fræði við vel metna stofnun. Það var í
Lundúnum, sem hann hafði verið ráðinn til
starfans af manni nokkrum frá sendiráðinu.
Sá maður var þó ekki dipiómat, heldur full-
trúi í þeirri deild öryggislögreglu ríkisins á
heimalandinu, sem fer með öryggismál
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. APRlL 1986 13