Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1986, Blaðsíða 10

fjörlegar og gefa strax í skyn þann andblæ
og stíl, sem einkenna á þá sviðsetningu, er
búningamir verða notaðir í. Holder leggur
þó áherzlu á, að leikbúningur „sé ekki
endanlega tilbúinn, fyrr en leikarinn hafi
mátað hann, og búningnum breytt á þá lund,
að hann hæfi persónuleika viðkomandi leik-
ara og líkamsbyggingu hans“.
Þegar Holder snýr sér að því að hanna
leikbúninga fyrir sviðsetningar sem hann
stjómar eða fyrir dansa serp hann ætlar að
semja, tekur hann tillit til sýningarinnar í
heild. „Búningar og samning dansanna eru
tveir þættir, sem verða að vera í samræmi
hvor við annan," segir hanp. „Það er ekki
verið að klæða leikbrúður, heldur verið að
skapa klæðnað handa lifandi fólki á hreyf-
ingu.“ Og hann klæðir líka sitt fólk með
miklum glæsibrag og sparar þar hvergi lit-
ina fremur en í málverkinu. Leikhúsið er í
hans augum töfraheimur þar sem dökkir
og hversdagslegir litir eiga ekki heima né
heldur slyttingsleg form. Honum finnst
heldur ekki, að það ætti að líðast að láta
litilsiglda, skelkaða persónuleika draga úr
áhrifamætti leiksviðstöfranna. Holder er
stórhrifinn af stjömum — og skammast sín
ekki fyrir það. „Þegar ég var drengur,"
segir hann, „voru kvikmyndastjömur átrún-
aðargoð mín — fólk á borð við Fred Astaire
og Bette Davis voru stjömur, sem ég dáði.
En hvað er núna orðið af þeim? Það virðast
ekki vera til neinir leikarar lengur, sem
geta dregið að sér óskerta athygli manns —
eða þeir eru að minnsta kosti ekki margir."
BORGARMENNI N G
Uppruni
borgarinnar
Nútímaþorp í Kamerún
O 1 2 3 4 3 m
I ' I I____J______I
Stöðugt Með Eitthvað
NÝTT Á PRJÓNUNUM
„Menn eru hræddir við styrk persónuleik-
ans á sama hátt og þeir eru hræddir við
styrk litar. Ef til vill em tímamir orðnir
þannig að litrík sjónarspil eru með öllu búin
að vera, og það er mjög svo raunalegt."
Sjálfur fyllist Holder einlægum fögnuði
við að sjá litríkar, líflegar leiksýningar —
hann er til dæmis afar hrifinn af ósviknum
frönskum kabaretstíl — vegna þess hve
mjög þær höfða til ímyndunaraflsins. Hann
vill að þær leiksýningar, sem hann stendur
að, hrífi áhorfenduma og heilli. Eitt sinn,
þegar verið var að ræða um þau menningar-
svæði, sem Vesturlandabúar hafa svo
gáskafullir kallað „fmmstæð", gat hann
ekki á sér setið: „Þar dansar fólk og hristir
alla púkana út úr mjaðmagrindinni — og
þetta fólk þarf heldur ekki á geðlæknum
að halda.“ Það er þess háttar frelsi til að
mega gefa sig algjörlega á vald tilfinninga-
legra viðbragða, sem Holder leggur hvað
mesta rækt við í listsköpun sinni. Það er
ekki sízt vegna þessarar beinu, einlægu frýj-
unar og óhagganlegu trúar sem Holder dáir
haitíska málara, en margir þeirra em vood-
oo-prestar.
Það virðist ekki vera til sú listgrein, sem
hann vill ekki gjaman spreyta sig á. í fyrra
var hann að prófa sig áfram með fyrstu
steinþrykkin eða lithografíumar (og hann
er sennilega einasti listamaður sögunnar,
sem teiknað hefur á steinplötumar klæddur
drifhvítum fötum). Ætlun hans er að
þrykkja sem veggspjöld ef til vill heilan
myndaflokk af lithografíum. Eftir að sýning-
amar á „The Wiz“ hafa aftur komizt í
fullan gang á Broadway, hefur hann uppi
áform um að setja upp annan söngvaleik.
Þá vonast hann eftir því að geta framleitt
kvikmynd (hann hefur þegar lokið við að
gera teikningar að leikbúningum fyrir
væntanlega mynd), en hún á að byggjast á
grísku goðsögninni um Elektru og verður
kvikmynduð á Haiti. Hann hefur eins og
áður er sagt nýlokið við að semja ævisögu
sína, og í öllum frístundum sínum er hann
að mála. Holder segir, að það komi sér svo
sem ekkert á óvart að hann skuli vera
kallaður renaissance-maður — það sem hann
er mest hissa á og veldur honum mestum
vonbrigðum, að því er bezt verður séð, er
að við hin skulum ekki vera það líka.
„Borginni hefur verið
lýst sem keri þar sem
hlutirnir blandast og
breytast. Hún vex og
blómstrar, safnar gnægð,
sem er eitt aðaleinkenni
hennar. Með gnægð
skapar hún velmegun,
sem hefur í fór með sér
verkaskiptingu ogþar
með þróun faggreina,
rannsókna og hugsunar.“
I. hluti.
Eftir Þórð Ben
Sveinsson
Byggt sagnfræöilega á Luis Mumford
Idag búa fleiri í borgum en í umhverfi náttúrunnar.
Borgin er nú orðin það sem náttúran var manninum
áður, umhverfi mannsins. Umhverfi gert með
ákveðnum viðhorfum af mannahöndum. Það er lífs-
grundvöllur og menningarinntak í senn. Borgin er
orðin farvegur mannlífs og mót menningar-
innar.
I dag eru heilu héruðin að breytast í
einskonar borgarumhverfi. Stórborgir
heimsins hafa yfir tíu milljónir íbúa og þétt-
býlissvæði iðnaðarþjóðanna mun meir. Þetta
er þróun sem átt hefur sér stað á undan-
fömum 150 ámm. Til samanburðar má
geta þess að Aþena á blómaskeiði sínu á 4
öld f. Kr., Feneyjar og París á miðöldum,
höfðu aðeins um hundrað þúsund íbúa. Um
aldamótin 1800 hýsti engin borg hins vest-
ræna heims eina milljón íbúa.
Áhrif borgarinnar (borgarmenningarinn-
ar) á allt líf og umhverfi fer vaxandi. Þróun
og þrónarmöguleikar alls lífs er nátengt
þeirri hugsun og þeim viðhorfum sem borgin
ræktar hið innra með sér. Þessi viðhorf
endurspeglast í ytri mynd og munstri borg-
arinnar. Ytri mynd og munstur borgarinnar
kalla ég einu nafni borgarkristal. Allt það
sem er hugsað og þess sem er óskað í
borginni hefur áhrif upp í síðasta afdal
heimsins, og hefur djúp áhrif á þróun lífsins
á jörðinni. Og gildir þetta jafnt fyrir lífið
og velferð þess hið innra með borginni og
náttúruumhverfi heimsins.
Reykjavík er borg íslensks mannlífs og
íslenskrar menningar. Gerð hennar, þ.e.
mynd hennar og munstur, borgarkristallinn,
hefur djúp áhrif á mannlíf á íslandi og
beinir íslensku mannlífi og menningu inná
ákveðna braut. Öll hugsun sem liggur borg-
inni til grundvallar er því frumuppdráttur
af því mannlífi sem lifað verður í henni síð-
ar. Sú heimspeki og þau viðhorf sem borgin
vex af er því ekki aðeins örlagaríkasta
heldur og merkasta framlag borgarmenn-
ingarinnar til sjálfrar sín.
Hvaða hugsun, hvaða heimspeki liggur
Reykjavík til grundvallar? Ur hvaða heim-
spekilega garði vex sú hugsun sem er að
kristallast í Reykjavík, höfuðborg íslands?
Hvar stendur borgin í dag og hver eru áhrif
hennar á mannlíf og menningu?
Til að hefja okkur yfir svið persónulegra
skoðana þegar við leitumst við að svara
þessum spumingum skulum við líta á til-
komu borgarinnar í sögunni til að öðlast
betri skilning á því hvað borg og borgar-
menning er.
Staður Hins Hugræna
Uppruni borgarinnar er hulinn í rökkri
forsögunnar. Elstu rústir eins og undirstöð-
ur Jerikos og Babylon eru um fímm til tíu
þúsund ára gamlar. En borgin byijar ekki
sem húsasamstæða. Hún er ekki heldur
framhald af þorpinu, því borgin hefur sér-
stætt menningarinntak, er sérstök menning-
ar- og þroskaleið. Frum hennar og frjókom
liggur djúpt í sögu eldri steinaldar, löngu
fyrir tilkomu þorpsins. Veiðimaður steinald-
ar á sér engan fastan samastað. Hann er
á ferð um landið í stöðugri leit að næringu.
í óstaðbundu lífí veiðimannsins eru það hinir
dauðu sem fyrstir fá fastan samastað,
grafnir og dysjaðir af ættmönnum sínum.
Maðurinn var orðinn sér meðvitaður um
tilvist sína, einangrun í einstaklingsveru-
leika sínum og endanleika. Þessi vitund
varpar honum út úr þeirri einingu með
náttúrunni sem hann átti sameiginlega með
öðm lífríki fyrr á þróunarvegi sínum. Ekki
er ólíklegt að goðsögnin um brottrekstur úr
Paradís, eigi rætur í miklum mun eldri sögn
sem byggir á minningu mannsins um þessa
merku reynslu. En með vitund þessari hefur
honum opnast hugarheimur, sem er heimur
utan hins efnislega heims. í þessum hugar-
heimi, reynir maðurinn að komast undan
endanleika sínum og búa til veg aftur heim
til Paradísar.
Það voru hinir látnu sem fyrstir fengu
fastan samastað, grafnir í fögrum lundi eða
undir skreyttum hól, því þetta voru bústaðir
fyrir annan heim. Þessi fyrsti samastaður
mannsins merktur með teikn í opnu lands-
lagi steinaldar varð fyrsti samfundarstaður
hins lifandi. Hér gátu þeir helgað sig þeim
heim, sem nú hafði opnast og umgengist
anda forfeðranna. Það er hinn andlegi óefn-
islegi heimur sem fær mannmn til að leita
uppi og helga sig slíkum stöðum, en ekki
hagnýtar þarfir hans í einföldum skilningi
þess orðs. Ég kalla þennan stað „stað hins
hugræna". Við þennan fyrsta helgidóm
steinaldar höfum við fyrsta vísi af félagslegu
samlífi, löngu fyrir tilkomu þorpsins.
í heimi hugans, þeirri veröld sem maður-
inn nú byijar að búa við, eru hugmyndir
um Guð, afl andans, annað líf og Paradís
sem hann reynir að tengja lífi sínu í efnis-
heiminum, með táknum og helgisiðum. Þessi
nýja vídd í þróun lífsins á jörðinni, er sterkur
þáttur í grundvöllun borgarinnar. Borgin
var í upphafi efnisleg kristöllun á þessum
andlega heimi, m.ö.o. borgin endurspeglaði
þennan hugarheim mannsins. Hún var í
upphafi tilraun til að búa til himnaríki á
jörðu niðri.
Þessi hugarheimur og félagslega hvöt,
varð hinn eiginlegi grundvöllur að tilkomu
borgarinnar. Á fyrstu samfundum við
skreyttan hól mætir okkur upphafið að
mörgum borgaralegum stofnunum allt frá
musteri til stjörnuathugunarstöðvar, frá
leikhúsi til háskóla. Síðar þegar borgin fær
á sig mynd kemur ýmislegt annað til.
Þannig byijar borgin að vera til sem andleg-
ur segull, löngu áður en hún varð til sem
fastur bústaður. Segullinn var fyrr til staðar
en kerið. Þessi eiginleiki að draga að sér
menn, ekki aðeins til að stunda verslun,
10