Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Síða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Síða 6
maðurinn að fjarlægjast eðli sitt.“ (81) En starf bóndans og stritið verður í huga Randvers „Paradís göfginnar og ósérhlífninnar, vegurinn til hins sanna, guðdómlega eðl- is mannsins, og þar fyllist sál þín gleði og sælu yfir vitundinni um, að þú sért að vinna heiminum gagn.“ (81) Nú þegar Randver hefur komist að þess- ari niðurstöðu byrjar hann ástarævintýrið með Huldu. En þar bíður hans þung þraut: að sannfæra hana líka um að strit sé betra en auður og útlönd. Hún leikur á gítar og flygil; hann hugleiðir væntanlega erfiðis- daga sína og púl í kargaþýfinu. „Hulda! Hefurðu aldrei hugsað út í það, að þú yrðir að afla þér brauðs með eigin hendi?" Hana undraði, hvað hann var kominn inn á óskylt umræðuefni, allt í einu. „Nei,“ svaraði hún. „Ég hefi aldrei ætlað mér að vinna. [... ] Ég ætla að láta aðra vinna. — Ég hefi hugsað mér að maðurinn minn græddi nóg af pen- ingum." (117—118) En hann bendir henni á að það sé rang- látt að láta aðra vinna fyrir sér. Það stríði á móti náttúrunni, öll skepna vinni fyrir lífsviðurværi sínu. „Það er alheimslögmál. Berstu fyrir lífinu! og það hlýtur einnig að ríkja meðal mannanna." (119) Randver er sannfærður um að konan á aumasta kotbænum í sveitinni sem þrælar í eldhúsbrælunni „er sælli en sérhver af miðaldadrotningunum, sem vöknuðu á há- degi, klæddust um nónbil í gullsaumaðar silkiflíkur, og létu skreyta hár sitt með demöntum". (120) Hann kveðst vera búinn að kaupa kot handa þeim að þræla á. En þá segir stelpan honum auðvitað einfald- lega upp. Trúlofun slitið. Innst inni var sú litia samt auðvitað skotin í hetjunni, og það kulnar ekki þótt hann leggist nú í spillingu, þ.e.a.s. brenni- vín. Lyktir málsins eru þær að hún er að fara utan með Ara, nýja mannsefninu sínu, þegar hún bjargar Randveri á síðustu stundu frá því að verða örvona róni. Þá drepur Ari sig, en þau hefja stritbúskap drauma sinna. Lesandinn vonar auðvitað fullur samúðar að þetta verði nú bara nógu skratti erfitt hjá unga fólkinu, sem sé að draumar þeirra (þ.e.a.s. Randvers) rætist. Randver þráir þjáningu stritsins. Hann þráir yfirbót. B.n. Og Hamsun Það var stundum stutt frá íhaldssömum bændahugsjónum yfir í róttæka samfé- lagsgagnrýni frá vinstri. f því sambandi má benda á að höfundi Barns náttúrunnar virðist til dæmis mjög í nöp við iðjulausar stássmeyjar, og hann vill að konur vinni, ekki síðpr en karlar. Nokkrum árum síðar skrifaði Halldór eftirtektarverðar greinar um konu nýja tímans, sem eru merkilegt framlag til kvenfrelsismálstaðarins. En boðskapur Randvers gagnvart Huldu er af öðrum rótum runninn, því hann beinist gegn nútímakonu stórborganna og heimt- ar að konan hverfi úr spillingu borgarinn- ar til hefðbundinna starfa sveitakonunnar. Áróðurinn fyrir sjálfsþurftarbúskap sveit- anna, sem Hamsun og fleiri voru greini- lega hrifnir af, var eiginlega rómantísk andspyrna gegn markaðsfyrirkomulagi kapítalismans. Hamsun skrifaði grein í Landmandsposten, sem var birt í íslenskri þýðingu í 19. júní árið áður en Barn náttúr- unnar kom út. Þar segir meðal annars: „Bóndi sæll. Taktu hana dóttur þína heim úr kaupstaðnum! [... ] Henni er ofaukið í kaupstaðnum, en sveitin þarf hennar. g... ] Komdu með hana aftur á sveita- heimilið, í hollustuna." Hún Gunna litla, segir Hamsun í dæmi- sögu sinni, gerði sér glæstar vonir í borg- inni. „En þar skjátlaðist henni hrapallega. Hún er orðin að engu. Hún var góðum gáfum gædd, en notaði þær ekki. Það mátti kenna henni innanbæjarstörf, bústjórn og gegningar, en hún þaut í kaupstaðinn og „mentaði" sig og lenti fyrir innan búðarborð á sultarlaunum." En Hamsun ræður Gunnu líka að „taka á karlmannsverki" í sveitinni. Höfundi Barns náttúrunnar virðist illa við miililiði og braskara, rétt eins og Ham- sun. Þarna var auðvitað ekki um vinstri- sinnaða stjórnmálastefnu að ræða, þótt verkalýðshreyfingunni og vinstriflokkun- um í Skandinavíu væri sömuleiðis illa við braskarana. Þessi gagnrýni tengist að nokkru leyti landbúnaðarkreppunni og breytingunum á framleiðsluskipulaginu á Norðurlöndum. Auk þess virðist siðferð- isvitundin sterk i Barni náttúrunnar og gagnrýnin á braskarana tengist þeirri skoðun að það sé siðlaust að græða á dauðu fé — að það sé ókristilegt. Enda blandast guð inn í dæmið í sögulok þar sem ungu kotúngarnir biðja hann afsökun- RÆNINGJAR Á FJÖLLUM III Óskila- maður hleypur úr vist Uppruni Fjalla-Eyvindar er í Hreppunum, en ungur barst hann niður í Flóa og hafði áður en langt um leið tvö frillulífsbrot á sakaskránni — hafði gert tveimur heimasætum barn, en í stað þess að ganga að eiga þá síðari, stakk hann af og skýtur síðar upp kollinum vestur á Fjörðum. EFTIR ÁSGEIR JAKOBSSON Eyvindur Jónsson er fæddur 1714 í Hlíð í Hrunamannahreppi af fátæku bændafólki og ekki annað vitað en það hafi verið sóma- fólk. Eyvindur var elsta barn foreldra sinna, Jóns Jónssonar bónda í Hlíð og konu hans, ar á gerðum sínum, líklega ekki síst því að nú var annar maður búinn að drepa sig vegna Huldu, hinn lífsglaði og alvörulausi Ari. Hann svifti sig reyndar lífi með held- ur ópenum hætti: tók úr sér augun áður en hann stakk sig á hol. í sögulok er Hulda því komin á æskilegan þroskaveg; en les- andinn fagnar því að margir kenjóttir krakkar komast til manns án þess að það kosti tvö mannslíf eins og í dæmi Huldu. Randver, Hulda, Bjartur Skemmtilegt er að bera Barn náttúrunnar saman við Sjálfstætt fólk. Einn af óteljandi fjandvinum Augusts Strindberg var mikill hundavinur; það var Heidenstam minnir mig. Þegar vinátta þeirra Strindbergs hafði snúist í andstæðu sína talaði sá síð- arnefndi um hve aumir þeir menn væru sem elskuðu dýrin meira en mennina. Sjálfur var hann félagslyndur og þurfti að hafa margt í kringum sig, þótt það endaði svo oft með ósköpum sem kunnugt er. Menn þekkja viðkvæðið „Þess betur sem ég kynnist mönnum, þess vænna þykir mér um hundinn minn“. í Gróðri jarðar (1917) eftir Knut Hamsun virðist ást skáldsins oft vera meiri á dýrunum heldur en á mönnunum, náttúran fær sjálfstæðan til- gang. Sama gildir um Bjart í Sumarhús- um: Hann dýrkar sauði og er þá undir hælinn lagt með mennina. En honum snýst hugur í sögulokin, eða lesandanum leyfist að vona að svo sé. Hulda Stefáns- dóttir, snotur, auðug og listhneigð stúlka, elskar í fyrstu mannlausa náttúruna og dýrin ( a.m.k. kóngulóna) meira en menn- ina. En hún þroskast líkt og Bjartur. Hún kýs Randver. Og Randver kýs stritið — handa henni, lífsblóminu sínu. En ef þetta eru hliðstæður í þessum tveimur skáldsögum, þá er á hinn bóginn ljóst, eins og fyrr segir, að niðurstöður þeirra eru engu að síður þveröfugar hvor við aðra. Randver og Hulda leggja út í búskap með tvær hendur tómar. Djúpið sem þau leggja út á í sögulok er hið sama og Bjartur leggur út á í upphafi Sjálfstæðs fólks. Og hann uppsker ekki af sáningu sinni, enda erjar hann akur fjandmanns síns. Hann uppsker aðeins erfiði og ást- vinamissi. Smælingi sem leggur upp með tvær hendur tómar á enga sælu vísa. Bjartur jórtrar hrakta rímnaslægjuna — Hulda álfakroppur leikur á gítar og syng- ur úti í haga. Þær myndir eru gagnstæður. Báðar bækurnar segja sögu af þjáningu einyrkjans. En æskuverkið er fullt af gleði yfir þjáningunum fyrir hönd kotbóndans. Öðru máli gegnir um Sjálfstætt fólk. Sú bók tekur þann boðskap nefnilega alvarlega að „eðli mannsins" sé „guðdómlegt", eins og komist er að orði í Barni náttúrunnar. Sjalfstætt fólk tekur þann boðskap alvar- lega að mennirnir séu meira virði 'heldur en hundarnir og fylgir 'honum út í æsar. Þar eru mennirnir ekki taldir fagrir vegna þjáninganna sem stritið leggur þeim á herðar, heldur þrátt fyrir þær. Frá Barni náttúrunnar til Sjálfstæðs fólks var langur vegur í lífi höfundarins. Hann átti eftir að kafa til botns í þeim hugleið- ingum um trúna, sem má sjá merki um þegar í Barni náttúrunnar. Því næst tók við skeið samfélagsgagnrýni sem fór stigvax- andi frá miðjum þriðja áratugnum til miðs fjórða áratugarins. Á þeirri leið voru blaðagreinar Halldórs merkur áfangi og Alþýðubókin annar ekki síðri. Þar gerði hann reikningsskil við bændarómantíkina og kallaði „nýju rómantíkina", sem Sig- urður Nordal boðaði, kolluprikstrú en kot- ungsergelsi þá frumrænu angist gagnvart nýmælum sem á æðsta prest sinn í hr. Guðmundi Friðjónssyni. (137—8) I viðtali við Heimskringlu árið 1927 henti skáldið gaman að kolluprikstrúnni: „sem stendur er á Islandi mjög barin bumba fyrir svo kallaðri sveitamenn- ingu, og virðast það vera áhrif frá norskri lýðskrumarapólitík. — Snerti- punktur þessa norska sveitamenning- arbumbusláttar er sá, við íslenskt ástand, að stjórnmálaflokkarnir þurfa hver um sig að koma sér vel við sveita- menn. Þess vegna hafa pólitísku blöðin jafnvel i listdómum, notfært sér þá pólitík, að hæla öllu sem kemur ofan úr sveit, en bölsótast yfir hverju því, sem hugsað er eða sett í form á alþjóðlega vísu. Eru það aðallega nokkrir háskóla- kennarar, sem hafa tekið að sjer, í sam- ráði við ýmsa pólitíska fyrirliða, að halda lofræður um sveitamenningu, jafnvel á ótrúlegustu stöðum.“ Slík orð eru rothögg á þá hugmynda- fræði sem Barn náttúrunnar flytur. En burtséð frá hugmyndafræði: fáir ungl- ingar hafa byrjað skáldferil glæsilegar en gert var með Barni náttúrunnar. Dr. Arni Sigurjónsson er ungur Reykvikingur, sem vinnur viö ýmis ritstört, og stundar m.a. bókmennta- kennslu viö Háskóla Islands. Ragnheiðar Eyvindsdóttur. Þau hjón áttu ellefu börn, þeirra á meðal tvo Jóna og koma þeir lfklega báðir eitthvað við sögu Eyvindar. í æsku varð Eyvindur fyrir álögum föru- konu og meðan sú var trú manna, að heipt- arorð yrðu oft áhrínsorð og maðurinn sem fyrir varð trúði slíku sjálfur, þá er ekki víst að þessi álagasögn sé með öllu mark- laus í Eyvindarsögu. Trúin á hégiljur hef- ur orðið mörgum örlagavaldur. Og hver veit, hvað er hégilja? Hins vegar kann sagan að vera alger tilbúningur alþýðu manna til að skýra illa hegðan manns, sem fólk vildi telja góðan, manninum var ekki sjálfrátt. Þá felst og í álagasögunni sú forna trú að mönnum hefnist fyrir að bekkjast til við veslinga. Kvensemin Hefur Margan Manninn Drepið Og Margan Rekið á Fjöll ... Það átti að hafa verið tiltölulega mein- laust hrekkjabragð stráks við heldur leiða kerlingu, að Eyvindur fór að gramsa í skjóðu förukonunnar, sem hún hafði lagt frá sér við bæjardyrnar, þegar hún gekk í bæinn á Oddgeirshólum. Eyvindur fann mikinn osthleif í skjóðunni og það varð honum svöngum of mikil freisting og hann át sem hann lysti af ostinum en í stað þess að stinga hleifnum í skjóðuna aftur, þá stakk hann hleifnum niður á klakk á á reiðingshesti sem stóð á hlaðinu og þar dinglaði osthleifurinn, þegar kerling kom út á hlaðið. Osthleifurinn hefur eflaust verið förukonunni mikil eign, og þegar hún sá að bæði hafði verið étið af honum og honum spillt, rann henni svo í skap, að hún lagði það á Eyvind, að hann skyldi upp frá þessu aldrei óstelandi vera. Húsfreyja bað stráknum vægðar og gerði förukonan það fyrir hennar orð að bæta við, að Eyvindur skyldi þó aldrei komast undir manna hendur. Þetta var sagt hvorttveggja hafa orðið að áhrínsorð- um, sem ekki var þó, það er alsendis óvíst, að Eyvindur hafi verið sístelandi og þrí- vegis komst hann undir manna hendur, þótt hann slyppi í öll skiptin. Eyvindur er á manntali í Hlíð 1729, þá 15 ára, og trúlega er hann Iengur í Hlíð, því að hann barnar stúlku, em Guðrún hét og átti heima á Fossi, næsta bæ við Hlíð. Þetta verk þarf þó ekkert að segja um dvöl hans í Hlíð, því að bæði getur hann hafa verið bráðþroska til kvenna og eins brugð- ið sér neðan úr Flóa til verksins, annan eins spotta hafa fótfráir menn hlaupið til þeirra verka. Guðrún er sögð með nokkrum áreiðan- leik hafa alið Eyvindi dreng, sem skírður var Jón og eru raktar frá honum ættir til núlifandi manna. I munnmælum er það eignað hvinnsku Eyvindar, að hann barst snemma niður í Flóa en það getur eins hafa verið vegna þess að hann á þetta barn í frillulífsstandi og þá var heimilt að skilja það fólk ræki- lega að, sem þjónaði sinni náttúru í því standi. Barnsmóðir Eyvindar á að hafa hrakizt austur í sveitir og því skyldi hann ekki hafa verið hrakinn eitthvað líka eða farið sjálfviljugur vegna þessarar mis- lukkunar í kvennafarinu? Það var mjög misjafnt, hvernig sýslumenn tóku á frillu- lífsbrotum, sumir, og þá helzt þeir sem sjálfir voru brotlegir, létu sem þeir vissu ekki, en aðrir voru með múður. Svo er talið, að Eyvindur hafi fyrst farið að Læk í Flóa, en þar bjó föðurbróðir hans, Kjartan að nafni. Einnig í Flóanum á Ey- vindur að hafa hrakizt milli bæja sökum hvinnsku sinnar. Ekkert er vitað með vissu um feril Eyvindar í Flóanum, fyrr en hann kemur inn í heimildir sumarið 1745 og þá í Traðarholti. Ejrvindur er þá búinn að gera annarri stúlku barn. Sú hét Þóra og var dóttir húsfreyjunnar í Traðarholti, en hún hafði verið vinnukona í Skálholti og þá átt Þóru með dönskum þjónustumanni á Staðnum, Jörgen Möller að nafni. Þóra 61

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.