Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Síða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1985, Síða 5
minnsta kosti nokkur hundruð eintök, helst þúsund, líkt og gildir ennþá. Kaup- endahópurinn var lítill, en þjóðlegur menningarmetnaður vó þar upp á móti. Áður en fyrstu bókaklúbbarnir voru stofn- aðir munu bókakaupendur aðallega hafa verið menn úr hástétt og millistétt, emb- ættismenn, menntamenn, iðnaðarmenn, og svo auðvitað lestrarfélögin. En að sjálf- sögðu hefur þetta farið eftir því hvers kon- ar lestrarefni var verið að selja. f félaga- tali Bókmenntafélagsins í Skírni árið 1932 virðast fáir eða engir verkamenn og óbreyttir sjómenn í Reykjavík vera félagar og hljóta efnin að hafa valdið nokkru um það. Álþýðubókasafn Reykjavíkur, sem nú heitir Borgarbókasafnið, var stofnað árið 1923 og hefur varla verið burðugt fyrstu árin. Við slíkar aðstæður hefur augljóslega verið erfitt að hafa lifibrauð sitt af skáldskap. Þess vegna voru veittir skálda- styrkir til stuðnings. En reyndar var það svo að fyrstu skáldastyrkirnir fyrir alda- mótin voru ekki hugsaðir sem niður- greiðsla á framleiðslukostnaði, heldur sem einhvers konar fátækraframfæri eða verð- laun. Fyrst var stungið upp á skálda- styrkjum á Alþingi árið 1897 (til Matthías- ar Jochumssonar og Steingríms Thor- steinssonar) en Grími Thomsen tókst að hindra að þeir yrðu veittir. Þingið veitti fyrst skáldastyrk árið 1891, þeim fjölgaði svo hægt uns sjö skáldum var veittur styrkur árið 1905; tuttugu árum síðar hafði talan á að giska tvöfaldast eða rúm- lega það, og var lágmarksúthlutun 500 krónur. Styrkjamál rithöfunda þróuðust fljót- lega þannig að annars vegar var um að ræða styrki handa einstökum höfundum er var úthlutað beint af þinginu, hins vegar voru almennir skáldastyrkir úr sjóði sem sérstök nefnd úthlutaði úr. Vegna þessa fyrirkomulags spunnust oft fróðlegar um- ræður á þingi, enda voru þar sumir kallað- ir til að segja álit sitt sem greinilega höfðu ekki hundsvit á bókmenntum. Stundum urðu eins konar hrossakaup um styrkina, og er sagt að styrkur til jafnaðarmannsins Þorsteins Erlingssonar hafi verið sam- þykktur gegn því að sálmaskáldið Valdi- mar Briem fengi líka styrk. Þegar rætt er um að þingheimi hafi ver- ið mislagðar hendur í þessu efni rifjast ævinlega upp fyrir mönnum fimmtán hundruð króna styrkurinn sem Halldóri Laxness var synjað um árið 1925. Synjunin kvað hafa stafað af því að menn áttu bágt með að koma auga á bókmenntagildi eða réttara sagt hefðbundin einkenni rímna- kveðskapar í ljóði því þar sem segir meðal annars: Eia! Eia perlur! Eia gimsteinar! Eia leikur leikur í sólskini útí skógi! Það var Unglingurinn í skóginum, fram- úrstefnukvæði Halldórs, sem prentað var í Eimreiðinni árið 1925. ÍSLAND ÚTVEGAR SÉR SKÁLD Vegna þess hve markaðurinn var lítill hlutu ritlaun að verða lág nema um met- sölubækur væri að ræða. Engum sögum fer af því að Halldór Laxness hafi fengið laun fyrir fyrstu skáldsögur sínar, Barn náttúrunnar og Undir Helgahnúk nema ver- ið hafi súpuskál fyrir þá fyrrtöldu. Betur gekk með Vefarann. Á honum hagnaðist skáldið nokkuð og notaði sér féð til Amer- íkuferðar. Undir Helgahnúk er ein fyrsta íslenska bókin (ef ekki sú allra fyrsta) þar sem tekið er fram að „copyright" sé höf- undarins, en höfundarréttur var þá lítils virtur og hamlaði það þeim sem vildu lifa af ritstörfum. Lög um rithöfundarétt voru fyrst hér árið 1905, og voru þau skáldum til hagsbóta. Halldór Laxness hefur skrifað að enginn hafi stutt styrkumsókn hans í efri deild Alþingis nema Sigurður Eggerz. En ýmsir lögðu Halldóri liðsyrði á öðrum vettvangi. Bjarni Jónsson frá Vogi hafði barist fyrir listamannastyrkjum og hann mælti sér- stakiega með styrk til Halldórs á þingi, sama gerði Ásgeir Ásgeirsson. 14. mars árið 1925 skrifaði Kristján Albertsson grein í Vörð þar sem hann mælir með veg- legum styrk til Halldórs. Tómas Guð- mundsson skrifaði í Morgunblaðið tveim vikum síðar til stuðnings honum. Tómas Ungur maður á uppleið og kominn út í heim: Halidór í Innsbruck 1921. segir að verði styrkurinn ekki veittur sé hætta á að skáldið setjist að erlendis, eins og allir vissu að mörg bestu skáld þjóðar- innar höfðu gert fyrr á öldinni. Sjálfur benti Halldór á í blaðagrein í janúar 1925 að listamannastyrkirnir voru samanlagðir (8.000 kr.) minna en ein embættismanna- laun. Það var eðlilegt framhald af sjálfstæð- isbaráttunni að reyna að gera islenskum rithöfundum kleift að sinna ritstörfum al- farið, eftir því sem hugur þeirrá stóð til. Kristinn E. Andrésson orðaði þetta einu sinni svo á Alþingi: „listir og bókmenntir eru okkur marg- falt meira virði en stærri þjóðum. Listir og bókmenntir eru sjálfstæðismál okkar, og landvarnir okkar.“ Árin fyrir 1930 virðist Alþingi hafa fylgt þeirri stefnu sem þarna er túlkuð, enda voru framlög til lista og vísinda meira en tvöfalt hærri (sem hlutfall af ríkisútgjöldum) 1915 og 1924 heldur en 1934. þessu sinni, en það mál leystu velviljaðir menn með tvennu móti: annars vegar var skotið saman í sjóð handa honum, hins vegar var samið við hann um að skrifa nokkrar greinar í Vörð gegn ríflegum rit- launum. Stundum er sagt að kvikmyndastjörnur og þeir sem auglýsa vörumerki eigi það sammerkt að vilja heldur hafa frægð að endemum en liggja í þagnargildi. Líkt virðist viðhorf þeirra íhaldsmanna hafa verið sem studdu Halldór Laxness til stór- virkja um þetta leyti. Þeir vildu heldur hafa uppreisnargjarnt stórskáld á íslandi en ekkert. Þess vegna borguðu þeir honum vel fyrir að skrifa róttæka samfélagsgagn- ryni i íhaldsblaðið Vörð. Ástæða er til að þakka víðsýni slíkra íhaldsmanna fyrr á öldinni. Hún er verð eftirbreytni. Hins vegar er auðvitað ekki hægt að reka menningarstarfsemi ein- göngu á grundvelli þess sem höfðingjar láta af hendi rakna. En þegar Halldór Laxness lagði á rithöfundarbraut naut hann þess að áhrifamiklir menn voru sam- mála um að hin nýsjálfstæða þjóð þyrfti að skaffa sér stafnbúa á sviði skáldskapar- ins. Búauðgisstefna Þegar Halldór Laxness skrifaði fyrstu sögur sínar á unglingsárum fetaði hann í fótspor Björnstjerne Björnson og Knut Hamsun. Hann var ekki nema sextán ára þegar hann skrifaði Barn náttúrunnar, en sú skáldsaga kom út árið 1919 á kostnað skáldsins og móður hans. Halldór las ekki einu sinni sjálfur prófarkir af verkinu heldur var rokinn út í heim að afla sér mennta. Barn náttúrunar á skylt við sumar smásögur sem hann skrifaði um þetta léyti, t.d. söguna „Den tusindaarige Is- lænding" sem birtist í Berlingske tidende 19. október 1919 og heitir einmitt „Barn náttúrunnar" í íslensku gerðinni í Morg- unblaðinu í maí 1923. í stuttu máli fjallar skáldsagan Barn náttúrunnar um. hvernig ungur og auðugur Vestur-íslendingur, Randver Ólafsson, hverfur árið 1918 aftur til íslands í þeim tilgangi að finna frið í sálu sinni og ákveð- ur að gerast bóndi. Þá segir sagan frá þroskaferli villidýrsins fagra, Huldu, sem er barn náttúrunnar og óttalega dekruð, dóttir Stefáns stórbónda. Ástir takast með Randveri og Huldu, enda er undirtitill sög- unnar „Ástarsaga". Hinn fátæki bónda- sonur Einar, sem í upphafi sögunnar for- mælir því hlutskipti sínu að vera sonur bónda, fyrirfer sér út af ástarsorg: Hulda náttúrubarn vill hann ekki. Sagt hefur verið að í þessari bók sé að finna einhvers konar niðurstöðu af höf- undarverkinu í heild, því þar séu slegnir strengir sem síðar áttu eftir að hljóma oft hjá skáldinu. En hafi kveðið við sama tón hjá honum síðan var það kannski mest áberandi að þá voru formerkin orðin þver- öfug, eins og Sjálfstætt fólk er besta dæmið um. Randver er dyggðablóð og vill siðugt kvonfang, hann langar að strita og vinna sig upp frá núlli, verða ríkur á grasrækt eins og ísak hjá Hamsun. Tæpast var hægt að hugsa sér hefðbundnari og jafnvel íhaldssamari boðskap í skáldverki um jetta leyti þegar módernisminn og menn- ingarskipbrot heimsstyrjaldarinnar miklu hrjáðu hugi erlendra skálda. En þótt Barn náttúrunnar flytji ekki merkilegan boðskap var í verkinu skáldleg glóð sem varla fer fram hjá neinum. Sagan um Randver og Huldu virðist boða einhvers konar afturhvarf til náttúr- unnar. f því sambandi koma bækur Hamsuns fyrst upp í hugann, en náttúru- stefna af þessu tagi kom áður fram hjá Rousseau og i átjándu aldar hagkenningu sem nefnist búauðgisstefna (fýsíókrat- ismi). Búauðgissinnar höfðu andúð á öðr- um framleiöslugreinum en frumfram- leiðslu og ^inkum naut landbúnaður hylli þeirra. Þeir voru jafnframt andvígir mik- illi ríkisstarfsemi. Randver hefur afráðið að játast sveitalífi og hafna borgum. Hann er víðsýnn og sigldur, en honum finnst goðgá að Hulda skoði sig um á erlendri grund þótt hann hafi sjálfur gert það. Hann telur hégómlegt að fara í skemmti- ferðir til útlanda þegar jörðin bíður erj- andans og eldhúsið húsmóðurinnar. í ljósi hagsögunnar virðist Randver sem sé fylla flokk þeirra manna sem aðhyllast land- búnaðarbyltinguna sem hófst fyrir um 10.000 árum en eru minna hrifnir af iðn- byltingunni sem hóf að breiðast út fyrir um tvö hundruð árum. Landbúnaðar- kreppan evrópska, sem gerði harkalega vart við sig á Islandi á áratugunum um og eftir síðustu aldamót, jók gengi eins konar búauðgisstefnu um skeið, eins og hamsún- isminn var besta dæmið um í bókmennt- unum. Náttúran Og Þjáningin Munurinn á ást Randvers til náttúrunn- ar og ást Huldu til hennar er sá að í ást Randvers felst löngun til að rækta og aga landið, fella það undir vilja mannsins. En Hulda ann óspjallaðri náttúru sem mann- leg hönd getur ekki snert án þess að skemma. Þau eru þannig hvort með sínum hætti börn náttúrunnar, þótt stúlkan eigi kannski frekar tilka.ll til þess nafns en Randver. Þessi tvenns konar ást á náttúrunni kemur fram í þeirri senu þar sem Randver játar hinni kornungu Huldu ást sína. Hann kemur henni að óvörum þar sem hún grætur Einar kotbóndason, hún stekkur þá burtu og upp í þverhníptan hamar; Rand- ver eltir. Þegar hún sér kóngulóarvef i hamrinum snýr hún við niður til að skemma hann ekki, en sú leið er hálfu hættulegri heldur en leiðin áfram og upp. Randver er þá svo heppinn að hafa hníf á sér, mundar hann og hótar að reka hann í hjarta sér nema hún fari upp og forði sér þannig frá fjörtjóni. Hún verður við þeirri bón, og eftir það lítur hann á þau sem trúlofuð. Hann hefur sveigt vilja hennar undir sinn, náð henni á vald sitt, fengið hana til að virða mannslíf meira en ósnortna ómannlega náttúruna. Með ást- arjátningu sinni hefur Randver snúið baki við fyrra lífi: hann er ekki lengur bitur út í konur, honum býður við fyrra líferni sínu sem fasteignabraskari og ánetjast nú bú- auðgisstefnunni. Eins og sést af senunni í hamrinum er táknmál sögunnar dálítið ofljóst á köflum. Erindi skáldsins er að sama skapi skýrt. Og það kemur enn betur fram í kaflanum á eftir þar sem greinir frá fundum Randvers og Jóns, sem er aldraður kotbóndi í grenndinni. Jón byrjaði með tvær hendur tómar fyrir fimmtíu og sjö árum í lamb- húsi, og nú er sonur hans búinn að húsa upp; landið gefur þrjú kýrfóður en var hálf dagslátta áður. Semsagt: ameríski draum- urinn í íslenskri gerð; sá draumur sem aldrei rættist hjá Bjarti í Sumarhúsum. Þótt Jón gamli hlakki til að deyja kveð- ur hann sig ekki þekkja annað en lífsgleði úr striti sínu. Þegar Randver ber sjálfan sig saman við þennan gamla bonda er niðurstaðan sú að bóndinn hafi sýnt ást á jörðinni og föðurlandinu og verið fórnfús. En sjálfur hafi hann verið sníkjudýr sem lifði á starfi einmitt slíkra manna. Hann telur erfiði bóndans gefa lífsfyllingu: „Insta eðli sitt, hið sanna, einlæga og góða, nálgaðist maðurinn með því, að strita fyrir lífinu úti í náttúrunni, — sízt með því að velta sér í gullsandinum innan múra stórborganna — Þar var Undanfarin ár hefur dr. Árni Sigurjónsson rannsak- að verk Halldórs Laxness frá millistríðsárunum. Árni hefur sent frá sér bókina Den politiske Laxness og birt greinar í tímaritum um þetta efni, auk þess sem hann hefur kennt bækur Halldórs við Háskóla íslands. Lesbókin birtir nú og næstu helgar greinar Árna um æskuverk skáldsins frá Barni náttúrunnar til Vefar- ans mikla frá Kasmír. Þessar fyrstu bækur skáldsins voru skrifaðar af ótrúlegum þrótti, og enginn vafi leik- ur á að Vefarinn mikli frá Kasmír var eitt merkasta skáldrit á Norðurlöndum á 3. áratugnum. í fyrstu grein sinni spjallað Árni meðal annars um vinnuskil- yrði íslenskra skálda eftir fyrri heimsstyrjöldina og um Barn náttúrunnnar. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. JANÚAR 1985 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.