Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 7

Steinsstaðir í Skagafirði, þar sem þau bjuggu Guðrún og Páll.
Ljósmynd Páll Jónsson.
Björn Egilsson frá Sveinsstöðum
GUÐRÚN
FRÁ HÉRAÐSDAL
Hún var móðir Sveins Pálssonar læknis,
rithöfundar og náttúrufræðings, gáfuð
kona með dulræna hæfileika, en líf hennar
var ekki dans á rósum fremur en margra
annarra kvenna á þeirri tíð.
Galtará, sem Jónas Hallgrímsson gerði fræga, er ekki mikið vatnsfall. Þarna
sat Guörún frá Héraðsdal ein uppi um nótt og komin á steypirinn, þegar
útróðramaður á leið að sunnan kom að henni.
í jarða- og búendatali Skaga-
fjarðarsýslu segir svo um
Steinsstaði:
„Steinsstaðir voru taldir 30
hundruð að dýrleika að fornu
mati. Steinsstaðir eru landnáms-
jörð Kráku-Hreiðars er nam
Tunguna niður frá Skálamýri og
aö líkindum er jörðin kennd við
Tungu-Stein, sonarson Hreiðars.
Steinsstaðir hafa veriö bænda-
eign og um langt skeið ein af ætt-
arjörðum Svalbarðsmanna í
Skagafirði. Árið 1713 var jöröin
eign Eggerts Jónssonar, lögréttu-
manns á Stóru-Ökrum, 1762 er
sonur hans, Jón Eggertsson lög-
réttumaður, eigandi og ábúandi á
Stcinsstöðum, frá Jóni gekk jörð-
in til Guðrúnar dóttur hans og
manns hennar, Páls Sveinssonar,
silfursmiðs og hreppstjóra á
Steinsstöðum.
Hér í húsinu er stofa, sem
stundum er kölluð Steinsstofa og
kennd við Svein Pálsson lækni,
en hann var fæddur á Steinsstöð-
um 1762 og ólst þar upp. Sveinn
var læknir í Vík í Mýrdal lengst
og umdæmi hans var Suðurland,
frá Reykjavík austur á Djúpavog
og Vestmannaeyjar. Hann var
stórvirkur rithöfundur og vísinda-
maður í náttúrufræði, svo sem
jarðfræði, grasafræði og dýra-
fræði. Hann fór rannsóknarferðir
um ísland 1791—1795 og fékk til
þess einhvern styrk frá Náttúru-
fræöifélagi í Kaupmannahöfn.
Ýmsar ályktanir Sveins í náttúru-
fræði standa óhaggaðar enn í dag.
Ýmsir erlendir ferðamenn
heimsóttu Svein Pálsson til þess
að fræðast um land og þjóð.
„Geta margir þeirra hans lofsam-
lega í ferðabókum sínum og telja
hann bera höfuð og herðar yfir
alla samtíðarmenn sína hér á
landi í náttúrufróðleik."
Foreldrar Sveins læknis voru:
Páll silfursmiður og hreppstjóri
á Steinsstöðum og kona hans,
Guðrún Jónsdóttir, lögréttu-
manns Eggertssonar. Páll var
sonur séra Sveins Pálssonar,
sem var prestur í Goðdölum frá
1716 til 1757. Faðir séra Sveins,
Páll Sveinsson, var líka prestur
í Goðdölum á undan honum og
svo var Jón, sonur séra Sveins,
prestur í Goðdölum 1757 til
1794.
Þeir Goðdalaprestar voru í
beinan karllegg komnir af Jóni
Guðmundssyni, sem prestur var
á Siglunesi 1580 til 1609 og kall-
aður var Primmi.
Jón Primmi var mikill ætt-
arhöfðingi, því auk Goðdala-
presta eru þrjár stórættir
komnar frá honum: Stephensen-
ætt, Briemætt og Thorarensen-
ætt.
Svo er að sjá af ritum Sveins
læknis, að móðir hans hafi orðið
honum öllu minnisstæðari en
faðirinn, er hann á elliárum
minnist bernskuheimilis síns.
Kemst hann svo að orði um
móður sína:
„Hún var blíð í viðmóti og
hógvær, en einörö er því var að
skipta, eins við börn sín, sem
aðra úti við, hreinlunduð, hús-
rækin og siðavönd, greiðug við
fátæka, mjúkhent við veika og
trúföst í vinskap.“
Árið 1782 lauk Sveinn Pálsson
námi í Hólaskóla. En sumarið
eftir kom Jón Sveinsson land-
læknir norður að Steinsstöðum
og falaði Svein fyrir nemanda í
læknisfræði. Var það þegar að
ráði, að Sveinn skyldi fara suður
að Nesi við Seltjörn um haustið,
enda voru foreldrar hans þess
fýsandi.
Svo segir Sveinn um þessa ör-
lagaríku heimanför í ævisögu
sinni:
„Sína elskuðu foreldra og sitt
til dauðans saknaða Norðurland
kvaddi þá Sveinn alfarið og lét
varpast í forlaganna rífandi
straum."
Guðrún á Steinsstöðum var
hin merkasta kona, þó ekki
lærði hún latínu, eða stundaði
náttúruvísindi eins og sonur
hennar. Hún hafði þó læknis-
hendur og var ágæt yfirsetu-
kona. Hún var skáldmælt og bjó
yfir dulrænum gáfum, sagði
fyrir óorðna atburði, svo rétt
reyndist.
Nærkonan var for-
spá um aldur
Gísli Konráðsson segir svo frá
í ævisögu sinni:
„Önnur misseri var bóla í
landi. Lagðist Jófríður þá, kona
Konráðs, í henni 1786 og ól barn
á meðan. Sat yfir henni Guðrún
yfirsetukona mikil, Jónsdóttir
lögréttumanns frá Héraðsdal
Eggertssonar, var hún kona
Páls silfursmiðs á Steinsstöðum
Sveinssonar og móðir þeirra
Sveins læknis og hans systkina.
Sagði hún jafnan fyrir um börn
þau er hún tók við, hvort langæ
yrðu eður eigi, að mælt var. Var
það meybarn er Jófríður ól og
hét Guðrún. Spáði Guðrún
nærkona því, að ei mundi mær
sú langlíf verða og rættist það.
Hún dó þegar í reifum. Sumarið
eftir, 1787, var þeim Konráði
sonur borinn, hinn 18. dag júní-
mánaðar, eður mánudaginn í 9.
viku sumars og hét sá sveinn
Gísli. Guðrún á Steinsstöðum
sat enn yfir Jófríði og mælti:
Þess væntir mig, þó skammt eigi
ég ólifað að sá sveinn slíti
barnsskónum og var hann með
einum seinustu börnum er hún
tók við.“
Gísli Konráðsson sleit
barnsskónum og vel það, því
hann varð 90 ára og hann lét
ekki nema við þessa frásögu af
Guðrúnu nærkonu því hann
skrifaði þátt um hana, er ég segi
nú kafla úr.
„Nú var Guðrún gjafvaxta
heima í Héraðsdal með foreldr-
um sínum og þótti einn hinn
besti kvenkostur fyrir allra
hluta sakir og mjög voru þau
Jón og Ingibjörg vönd um ráða-
hag dóttur sinnar.
Páll hét ungur maður, son
Sveins prests Pálssonar í Goð-
dölum, silfursmiður og skrifari
góður. Hann bað Guðrúnar. Er
mælt hún væri treg að taka hon-
um og þætti hann ófríður. Mátti
þó kalla hann sómagóðan, en
heldur munnófríðan sem fleiri
frændur hans höfðu verið. Þó
varð það fyrir tillögur foreldra
hennar að hún var heitin hon-
um.
En fyrir því að Pétur sýslu-
maður Þorsteinsson í Múlaþingi
hafði falað silfursmið austur til
sín, þá varð það að Páll réðist
austur að Krossavík og varð þar
smiður fáa vetur.
Varð þunguð eftir
lítilsháttarmann
Það varð nú er Guðrún var
7