Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1983, Blaðsíða 3

Ul? MINU
l-IORNI
Morgunn hinna
sjúku — um
skáld og fleira
Morgunn hinna sjúku. — Mik-
ið dásemdar undur er það
stundum að vakna. Hægt losar
þú svefninn. Ung kona í ljós-
um klæðum gengur hljóðlega á
milli rúmanna og dregur tjöld-
in frá gluggunum, svo birtan
verður enn skýrari og tærari.
Við horfum til himins og
ímyndum okkur að við séum
undir beru lofti en ekki bundn-
ir við sjúkrarúmin að meira
eða minna leyti. Hugsun okkar
verður að litlum fuglum, fyrst
sendum við einn af stað og
fylgjum honum með augunum,
uns hann verður að litlum
depli, svo látum við fleiri elta
hann og þeir mynda tístandi
hópa.
Gamli maðurinn — eins og
við hinir séum ungir — hann
rís fyrstur úr rekkju. Hann
læðist út á dyrahelluna,
sjúkrahúsið okk^r er lítið og
hefur verið gróðursett á
grænni spítalalóðinni. Hann
kemur strax inn aftur til að
sækja stafinn sinn, sem hann
gleymir alltaf í horninu sínu.
Þegar hann kemur út á hlaðið
verður hann hræddur. Hann
verður að hafa eitthvað til að
styðjast við. Hann má ekki
hætta sér langt án stafsins. Þá
man hann hvað hann er orðinn
gamall.
Guð gefi ykkur góðan dag-
inn, segir hann, þegar hann
kemur aftur og sér að við erum
allir vaknaðir. Mikið er nú
blessað veðrið gott. Því gefur
sem setur niður kartöflur í
þessari blíðu, — ekkert við það
unnið að setja niður fyrr,
nema þá í óvenju góðri tíð. Ég
átti nú heima í Hafnarfirði
alla mína tíð, og þar sprettur
vel í hraungörðunum. Alltaf
fór konan mín, skal ég segja
ykkur, út í garð 2. ágúst og leit
undir gras. Já, hún átti nefni-
lega afmæli þann dag, blessuð.
Og þá fengum við nýjar kart-
öflur með soðningunni úr því.
Það þótti okkur öllum hátíð.
Já, það var hátíð, skal ég
segja ykkur. Ég var nú reynd-
ar ekki alltaf heima sjálfur, ég
var svo mikið á sjónum meðan
ég var og hét. En það var
sama. Hvar sem maður var
staddur mundi maður eftir
öðrum ágúst. Ég gleymdi aldr-
ei þeim degi.
Svo fór hann aftur út í sól-
skinið. Þetta hef ég skrifað 26.
maí ’66. Nokkrum dögum síðar
fór þessi gamli sjómaður á
annan spítala til þess að deyja.
Hann varð mér minnisstæður.
Lengi mundi ég nafnið hans,
en nú er ég búinn að gleyma
því.
Fræ til alls sem verður
hljótum við í vöggugjöf.
Snemma verðum við vör
óttans og efans, án þeirra
bræðra verðum við hvorki
menn drauma né fram-
kvæmda. Án fylgdar þeirra
verðum við ekki skáld eða
listamenn í öðrum greinum.
Skáld verður sá, sem þegar í
æsku finnur þann tón, sem
bergmálar í hjörtum fólksins.
En enginn vinnur sigur án
mikillar baráttu. Við fáum að
vísu margt ókeypis, en það
kostar okkur alltaf eitthvað að
kunna að njóta þess, oft fórnir,
þegar við þurfum að velja á
milli tveggja eða fleiri kosta,
þar sem aðeins einn verður
þeginn.
Allt sköpunarstarf er mik-
ilvægt og dýrmætt. En margar
gáfur eru hermdargjafir. í bik-
ar hverrar gleði er eitri óviss-
unnar hellt. Listamaður veit
aldrei vissu sína. Jafnvel það
skáld, sem syngur falslaust og
einlægt og nýtur lýðhyllinnar í
auðmýkt og þakklæti, og veit
að það hefur hlotið náðargjöf
listarinnar á sínar bitru
stundir. Og þótt menn segi:
Upp úr því sára og erfiða get-
ur fær guðdómsins vaxið, ef þú
vakir og bíður uppskerutímans
fagnandi sem hinn trúi þjónn.
Einnig slíkt bjartsýnisskáld
verður oft fyrir vonbrigðum.
En getur líka tínt blóm af ei-
lífðarengi skáldskaparins, sem
þar hefur vaxið án þess til-
verknaðar.
Það eru ekki aðeins þeir,
sem kallaðir eru afburðamenn,
sem hljóta gjafir hamingjunn-
ar og geta gefið öðrum mikið,
einnig þeir sem enga athygli
vekja og aldrei öðlast neitt
nafn.
Þessi hátíðlegu orð eru
skrifuð í mars ’65. Öjæja.
Fyrir rúmu ári birti ég eft-
irfarandi vísu og eignaði hana
manni mér nákomnum vestur
á Patreksfirði. Ég vissi þá ekki
betur. Þetta var á misskilningi
byggt, og þótti okkur það leið-
inlegt. Nú er hann látinn. Hún
mun vera eftir Pétur Jónsson
á Stökkum í Rauðasands-
hreppi og er svona:
Vinn og greid hvad veist þér skylt,
varkár, djarfur, glaöur,
ef að þú í veröld vilt,
veröa gæfumaður.
En þessi vísa var í miklu
uppáhaldi hjá þeim, sem hún
var ranglega eignuð í Lesbók-
inni. Frá þessu segi ég nú
svona nákvæmt til þess að
vara vísnavini við slíku. Þegar
hagmæltir menn taka ástfóstri
við vísur, oft einmitt kunn-
ingja sinna, finnst þeim óþarft
að geta þess í hvert sinn, sem
þeir fara með þær, hver hafi
ort. Úr þessu verða svo oft
rangfeðranir og misskilning-
ur.
Annað kemur og til. Þeir
sem mikið yrkja eru ekki allt-
af öruggir um hvort tilteknar
vísur, sem þeim festast í minni
eða jafnvel eru hjá þeim á
lausum miðum, eru eftir þá
sjálfa eða einhvern annan sem
líkt hugsar. Enn er það og að
hagmæltur maður eða skáld
heyri á skotspónum vísu, sem
honum finnst að hljóti að hafa
afbakast, hún sé svo miklu
betri, ef aðeins sé hnikað til
nokkrum orðum. Ef þessi nýi
viðtakandi freistast til að laga
vísuna eftir sínum smekk, er
hann oft óvart búinn að marka
sér hana. Ef hann svo gleymir
atvikum getur hann auðveld-
lega síðar eignað sér vísuna,
án þess að að honum hvarfli
að hinn upphaflegi nautur að
henni sé annar.
Pétur á Stökkum var bóndi,
sjómaður og tilsagnarmaður
barna í sinni sveit. Hann
fékkst og við fræðimennsku í
tómstundum sínum, einkum á
elliárum. Hann átti drjúgan
þátt í Barðstrendingabók og
Strandamannabók ritaði hann
og fleira. Ég þekkti hann í
æsku. Hann var vertíðarmað-
ur á bát föður míns.
Prentvilla varð í vísnaþætti
nýlega. Síðasta vísa Þorsteins
Erlingssonar átti að enda
svona:
að vakna upp ungur einhvern daginn
með cilífð glaða kring um þig.
Þessi vísa kom fyrst fram í
líkræðu séra Haralds Níels-
sonar, er hann jarðsetti skáld-
ið. í formála Þyrna, sem Sig-
urður Nordal sá um útgáfu á
1943, fullyrðir hann að þessar
tvær vísur sem sagt er að
fundist hafi á náttborði Þor-
steins, séu drög að eftirmæl-
um um vin hans Björn Jónsson
ráðherra.
Jón úr Vör.

I/
'l

Jón Óskar
velur Ijóö eftir
Jakob Jóh.
Smára
\
UCÐ l=R/V
I.IÐINNI Tíö
Jakob Jóh.
Smári
og sonnettu-
formiö
I Ijóðabók sem út kom árið 1936 var meðal annars lítið ljóð
um Þingvelli sem ég geri mér í hugarlund að kunni að hafa
verið ort í tilefni af Alþingishátíðinni 1930 eða fyrir áhrif frá
henni, þó ég hafi engar heimildir um það, en sjálfur mun ég
hafa lesið kvæðið í fyrsta skipti nokkrum árum eftir útkomu
bókarinnar eða þegar ég var átján ára gamall, og síðan hefur
það verið mér minnistætt, einkum þegar mér hefur orðið
hugsað um þann örlagastað sem hér um ræðir í ljósi sögunn-
ar. Ljóð þetta var ort undir sonnettuhætti sem nauðafá ís-
lensk ljóðskáld hafa getað valdið. Höfundurinn var Jakob Jóh.
Smári og hann kallaði bók sína Handan storms og strauma.
Hann varð fyrstur íslenskra ljóðskálda til að tíðka þennan
viðkvæma og erfiða bragarhátt að nokkru marki eins og sjá
má í fyrrnefndri bók, þar sem eru einar tuttugu sonnettur
fyrir utan þá sem ég hef hér nefnt. Höfundurinn er eina
íslenska ljóðskáldið sem reynt hefur, eftir því sem mér sýnist,
vitandi vits og af þekkingu að yrkja í anda symbólismans sem
er undanfari nútímaljóðagerðar, þó með fyrirvara um síðustu
áratugi, og hófst um 1880 í Frakklandi. Er þá síst að undra
þótt hann tileinkaði sér sonnettuna sem helstu skáld Frakka,
kennd við symbólisma, eins og Baudelaire og Mallarmé, tíðk-
uðu mjög, en í þessu knappa formi er öll mælgi bannfærð og
hvert orð verður að standa fyrir sínu. Skáld getur ort sonn-
ettu vel í þeim skilningi, að allar reglur séu í heiðri hafðar, en
sonnettan engu að síður dauð. Þrautin þyngsta er að ná í hana
þeirri hnitmiðun um eina samræmda hugsun sem henni hæfir
eða bregða upp þeirri táknmynd sem gæðir hana lífi. Það
þykir mér hafa tekist í sonnettunni um Þingvelli.
Jón Óskar
ÞINGVELLIR
Sólskinið titrar hægt um hamra’ oggjár,
en handan vatnsins sveipast fjöllin móðu.
Himinninn breiðir faðm jafn-fagurblár
sem fyrst, er menn um þessa velli tróðu.
Og hingað mændu eitt sinn allra þrár,
ótti og von á þessum steinum glóðu;
og þetta berg var eins og ólgusjár, —
þar allir landsins straumar saman flóðu.
Minning um grimmd og göfgi, þrek og sár,
geymist hér, þar sem heilög véin stóðu, —
höfðingjans stolt og tötraþrælsins tár,
sem tími’ og dauði’ í sama köstinn hlóðu.
(
L
Nú heyri’ eg minnar þjóðar þúsund ár
sem þyt í laufi’ á sumarkvöldi hljóðu.