Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1981, Blaðsíða 16

Krossgáta
Lesbókar
Morgunblaðsins
Lausn
á síðustu krossgátu
4/2 ÍSLAVJO lfCI« Blop) RÚmv. TAlfl ÍV- C L&- ; 'BB -
'I T u R V A X I Aí ÍK •'ÚA S 1 F
r it- 1 LL 5 'l •R A 1 1 A 5 T fÍFL 7
ViRf> IA A K T A R Kene- UÍW- AR V A 6. N A N A
44 JS£r rdwn nr tco* h A SKoll- S>ÝK L Ý S Hlo-o- ie ta 6rún ú Ö M A R
SV/tLL b o L L u R í™ 5 K U T U R A
KulOX iraoun H R O L L S r*ut- ÍÁKórr •R A F T A K 2(IU( OtoOU AR K R Xgó« r- ui-
Aft R 1 N D A K KTÍ>rJI Dicur h L Ö N H R 1 P
«*tir A iT 1 £> A ínurr •R Ö F L A m iwi r»e> ia •| Æ R I Wk £
FluTo IHC. F A R Nl '«um- N E 1 T A S A T u R
£.« - e i u IR 1 ±) SÁL A N D 1 HlASLA VÉLA T A s K A r«uM N A
N 1 s T 1 Ö T T 3VOAU Woick- K ) R N A N
N Bokee t T Fan&a MA«K T IMR Æ Leir A»mAl S 'A í!ób Hvílt L1«A«. ‘A 3) ÍKou
k A F s T ú L K U N N i Va«d- ANOI U F]
|5k'c-e L A S A R A n F7 A R L Á R A
í lh H5 art. gef Ln 1alar arni'r 2qni> Ael u- nafn LíkaVni- Mut i Kcr>ist O Ötnoqu- 1 eqiu' f ug 1 Held
w —^ 1 Key r5í
1 e&M ’ 1 ^ H’reírm SV.it. Fncla- Uusa.
1 ^ 1 "Aí Kostl litiS
úreinir Dð-W- e c5 - Íy\y\ V“' K t L n
1 1 -O' *■ ( Huga^a
Mark- lí-usa'T 3 vn j o C>'oW- S -
H V Strí
Ljóí- ic5 Kvika Fanga- tnark Hlj- órna LiLiir Só 1
Land . Llx ar Sjiv- áy'ri^ 5 obi
/lát
'ftpfu- MjóSs a \y\S- h l u 11 Fucft s SeðúU
úamalt 5 kyn- &emin
Vóar í(?-ciVuV
AmboS Fuq I UUlinn
luwqa Ti'iaró 3 eivis
N'a.ut- q'fiyiína- Vfiflf. fss-ri
F*r- ralri/'
/ i amp Brúlra 'T&hn
K'vi's I Afrelcí- Vi ÍVR
L zt - ffíuí- ■ U^TL WÍU + 1 \ k Tilq^
Morar
ffe-CL Lrzfi Þreytt FTriFT -fil
Bok- iCafur Dsarni- Stasilr úremir
AucJ- I L V\d- Lvö D ug - i ega
Irnets B e Y\ Cy 1 V4 Hmeiísli A\ÍC>*xt- Uf- t-vwv 5 m á- o y'S
í Niðarhólmi
Mörg élin skullu á klaustrinu. Stórbrunar
uröu þar. Fyrst 1207, aftur fullri öld síöar
og loks 1531, 5. maí, í hraeöilegu fárviðri.
Eldingum sló niöur á þaö og samtímis á
Kristskirkju í Niðarósi. Kirkjan stór-
skemmdist og verulegur hluti bæjarins
brann til kaldra koia. Hvorki heimildir né
rannsóknir benda til þess aö klaustrið hafi
verið endurreist, enda skammt aö bíða
stórtíöinda — siðskipta.
Vitaö er, aö síöasti erkibiskupinn í Nor-
egi, Ólafur Engelbrektsson, sá er vígöi Sig-
mund Eyjólfsson, systurson Ögmundar
Pálssonar, til biskups í Skálholti, gisti í Niö-
arhólmi síöustu nóttina sem hann átti í föö-
urlandi sínu. Hann var þá á flótta frá
Steinvikurhólma. Þaö var 1537. Ólafur
erkibiskup skildi vopnaða menn eftir til aö
gæta klausturleifanna og verja fyrir lútersk-
um sem voru á leið noröur meö her. Erki-
biskup flýði til Hollands og dó þar skömmu
síðar. En lítið varö um varnir í hólminum
eins og ætla má, þegar floti Dana kom
þangað 28. mai. Þó var skipzt á nokkrum
skotum. Meö þessu er saga hólms og
klausturs úti um aldarskeið. Þögnin ein
grúfir yfir.
— O —
i Kalmarstríðinu 1611 vaknaöi áhugi
meðal Dana aö koma upþ hernaöarmann-
virki í Niðarhólmi. Dróst framkvæmd á
langinn. Jörgen Bjelke, sonur Henriks
Bjelke, sem kunnur er úr íslandssögunni,
og var yfirmaöur setuliðsins í Þrándheimi,
taldi úr framkvæmdinni.
Friörik III háði stríð við Svía og beið
ósigur, svo aö Þrándheirnslén komst undir
Svía viö friðinn í Hróarskeldu 1658. Og þaö
kom í hlut þeirra að byggja virkiö. En stríö
blossaði upp á ný milli Dana og Svía, og
kom virkiö Svíum aö litlu haldi, en Danir
fengu lénið aftur. Upp úr þessu styrktu
Danir virkið aö mun og var því verki lokið
1690.
Heldur iítið fór fyrir hernaöarafrekum
þarna. Og menn höföu þaö í flimtingum, aö
16
eina afrekið sem þar hafi veriö unniö heföi
gerzt í för sænska hershöfðingjans Arm-
feldts áriö 1718. Þá var hleypt af byssum í
hólminum í eina skiptiö. Smáhópur
sænskra riddara hleypti fram hjá Hlaö-
hamri á ströndinni. Danir skutu á hópinn,
en þá reyndust byssurnar ekki langdrægari
en svo, aö kúlurnar féllu í sjóinn, og er þó
sundið milli hólms og lands mjótt.
Árið 1807 hófst stríö milli Dana og Eng-
lendinga. Hólmverjar höföu komiö auga á
enskt briggskip skammt frá úti á firöinum.
Veröirnir mönnuöu báta sína og vildu ekki
láta happ úr hendi sleppa. Þar er skemmst
frá aö segja að Englendingarnir gáfust upp
fyrir Hólmverjum, enda vopnlausir og aö-
eins 10 aö tölu. Skipstjóra briggskipsins
var meö öllu ókunnugt um að stríð væri
skollið á. Og þar meö er hernaöarsögu
Niöarhólms lokiö.
Eins og alkunna er misstu Danir Noreg
viö Kílarfriöinn 1814. Noregur féll í hlut
Svía. Þeir styrktu virkin i Hólminum og
færöu í samtímahorf. Voru geröar á þeim
ýmsar breytingar. Gömlu púöurgeymslunni
var breytt í skothelda hvelfingu úr tígul-
steini. Unnu Norömenn einir aö verkinu.
Því var ekki endanlega lokiö fyrr en um
miöja öldina og var komið þar fyrir 60 fall-
byssum. Þá haföi lengi verið ríkisfangelsi í
hólminum, en nú var þaö lagt niöur meö
öllu. Virkiö sjálft var yfirgefiö 1892, þar eð
þaö var ekki taliö hafa hernaöarþýöingu.
— O —
Miklu var Niöarhólmur þekktari fyrir
ríkisfangelsiö, sem þar var, en herstöðina.
Það var sett á fót 1770. Gistu þar margir
æöri og lægri um lengri eöa skemmri tíma,
sumir langt aö komnir. En langþekktastur
þeirra allra er Griffenfeldt greifi, einn af
kunnustu stjórnmálamönnum Dana. Ann-
ars hét hann Peder Schumacher, var af
efnuöu borgarafólki kominn og átti ættir að
rekja til Þýzkalands. Strax í barnæsku
vakti hann athygli fyrir gáfur og námsafrek.
Hann hóf háskólanám 12 vetra gamall. Las
fyrst guðfræöi en síðan flestar þær fræöi-
greinar sem háskólinn í Höfn haföi upp á
að bjóða. Dvaldi síöan viö framhaldsnám í
Englandi, Þýzkalandi og Frakklandi og gaf
sig þar mest aö stjórnfræöum. Þegar hann
kom heim var hann einn fjöllæröasti Dani
sinnar samtíðar. Framagjarn var hann og
fégráðugur um leið og komst til æöstu
metorða á skömmum tíma. Varö hann einn
helzti gæðingur Friöriks konungs þriöja, er
haföi á honum tröllatrú. Griffenfeldt varð
ríkiskanslari hjá syni hans, Kristjáni V, og í
raun og veru um skeið aðalstjórnandi Dan-
merkur og Noregs. Griffenfeldt var faliö aö
semja nýja stjórnarskrá fyrir ríkið, hvað
hann geröi. „Konungslögin" svokölluöu,
stjórnarskrá fyrir einveldistímann. Þessi lög
voru staðfest 1665 og giltu allt fram á 19.
öld.
Griffenfeldt var æriö einráöur, eins og
aö líkum lætur. Átti marga vini en enn fleiri
óvini. Og þar kom aö Kristján V lagði fæö á
hann, enda óspart rægöur viö konung, sem
rak hann úr embætti og svipti öllum tign-
arstöðum. Griffenfeldt var opinberlega
ákæröur fyrir spillingu, mútuþægni og
landráö. Telja sagnfræöingar síöustu
ákæruna tæplega á rökum reista. Hæsti-
réttur dæmdi stjórnmálamanninn frá æru,
eignum og lífi. Var jafnvel svo langt komiö
að hann var leiddur á aftökustað. En kon-
ungur breytti þá dómnum í ævilangt fang-
elsi. Þetta geröist áriö 1676 og sat Griffen-
feldt næstu fjögur árin í fangelsi í Dan-
mörku. Fjórum árum seinna er hann svo
fluttur alla leiö noröur í Niðarhólm þar sem
hann situr inni í fjórtán ár. í turnherbergi
virkisins var honum búinn staður. Þegar
fram í sótti var hann ekki hart haldinn.
Honum var fenginn þjónn. Hann fékk heim-
sóknir viö og viö, og var jafnvel leyft aö
kenna í einkatímum. Yfirmanni virkisins féll
vel við fangann og var honum vinsamlegur.
Til er kunn vísa sem Griffenfeldt orti í
fangelsi. Hvort þaö hefur veriö í Niöarhólmi
eöa Danmörku veit ég ekki: „Da verden
blev mig vred, da lærte jeg at kende...“,
... þá fyrst er veröld viö mér baki
sneri. . .“
Griffenfeldt átti jafnan nokkra trygga vini
í áhrifastöðum, sem treguöu þung örlög
hans og unnu aö því aö hann fengi frelsi og
sjálfur liföi hann ávallt í voninni.
Þegar þaö fréttist 1685 að konungs væri
von til Þrándheims taldi Griffenfeldt sér trú
um aö lausnarstundin væri nærri. Bjóst
jafnvel viö aö konungur kæmi til hólmsins í
eigin persónu og flytti sér lausnarboöskap-
inn. En konungssnekkjan sneiddi hjá hólm-
inum og enn hýröist stjórnmálamaðurinn
frægi í fangelsinu í þrettán ár. Er hann fékk
lausn var ævi hans því nær á enda. Griff-
enfeldt dó nokkrum mánuðum seinna og
var lík hans flutt til Danmerkur.
Virkiö var lagt niöur meö öllu skömmu
fyrir síðustu aldamót. í seinni heimsstyrj-
öldinni hreiöruðu Þjóöverjar um sig í hólm-
inum og ollu þar nokkru jaröraski. Komu
þeir þar fyrir loftvarnarbyssum sem aldrei
var þó gripiö til.
— O —
Frá árinu 1966 hefur veriö rekiö veitinga-
hús í einni af gömlu byggingunum. Er
einkar skemmtilegt að koma þar. Gamlir
munir sem fundist hafa viö uppgröft i hólm-
inum prýöa veggi, svo sem pansarar og
lensur. Veitingastaðurinn leiöir hugann aö
fornum tíöum. Flestir þeirra sem í hólminn
koma eiga þar góða stund.
Af framansögðu má sjá aö þessi litli
hólmi á sína sérstæöu sögu: aftökustaöur,
klaustur, vígi, fangelsi. Hann er einn af
mörgum frægum minningastööum í
Þrándheimi sem ferðamenn, er þangaö
koma, mega ekki láta hjá líða aö skoða.
— O —
Eftir tveggja klukkustunda dvöl í hólmin-
um rennir ferjan enn aö litlu bryggjunni.
Manni verður litið til borgarinnar þar sem
dómkirkjan mikla og tígulega gnæfir yfir
meö sínum græna turni. Og áin Niö, hljóö-
lát og furöu tær, rennur út í fjöröinn. En
ræktaðar hlíðar, víða vaxnar skógi, breiöa
faðminn út mót feröamönnum. Sverrisborg
ber hátt viö hæöarbrún til hægri handar.
Enn skín sól hátt á himni. Feröalangarnir
tínast út í ferjuna.
Eftir nokkrar mínútur erum viö komin til
lands aö bryggjunni þaöan sem lagt var
upp. En nú eru blessaðir drengirnir á bak
og burt. Vonandi fá þeir gott veöur og bein
úr sjó á morgun.