Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1981, Blaðsíða 6

Margir á stofnumm hér -
en ættu að vera í vinnu og búa úti í bæ
Á ári fatlaöra eru þarfír og vanda-
mál þess stóra hóps, sem býr við
ýmisskonar fötlun, dregin fram í
dagsljósiö — og vonandi verður þaö
meira en umtalið eitt. Sá fjöldi, sem
lamast eöa fatlast meira og minna af
völdum slysa í okkar fámenna þjóö-
félagi, virðist vera sá hroðalegi
skattur, sem tæknin heimtar af
okkur. En eins og alltaf áöur, koma
einnig fyrir slys eða sjúkdómar, sem
valda fötlun án þess að nútíma tækni
sé um að kenna.
Þótt ótrúlegt megi virðast, er það
ekki fyrr en á allra síðustu árum að
augu manna hafa opnazt fyrir því að
hér hefur þjóðfélagið verk að vinna.
Lausnin felst ekki í stofnunum, þar
sem hinir fötluðu fá hæli það sem
eftir er. Fregnir af slysum eru ævin-
lega hrollvekjandi, en gleymast fljótt.
Lífið heldur aftur á móti áfram hjá
þeim er í hlut eiga, — en það verður
óhjákvæmilega annað líf. Slík er að-
lögun mannsins, að það er með ólík-
indum, hverju fatlaðir fá áorkað. Að-
eins þarf að skapa þeim aðstöðu og
þjálfun. Þróunin hnígur í rétta átt, en
Stofnanirnar fyrir líkamlega og andlega fatlaða eru ágætar hér, en að áliti dr. Gary Athelstan
eru þar af margir vistmenn innan veggja, scm ættu að búa mcðal heilbrigðs fólks og stunda
vinnu.
„Þetta hlýtur að vera mjög tíma-
frekt fyrír hvern og einn, sem í hlut
á, og útheimta fjölmennt lið.“
„Já, þar komum viö aö kjarna málsins
hvaö island snertir. Þaö sem uppá vant-
Rætt viö dr. Gary Athelstan, sem lagt
hefur stund á svokallaða atvinnusál-
fræöi og var boöinn hingaö til lands í
tilefni árs fatlaöra
of hægt og örstutt er síðan farið var
að hanna skólabyggingar og önnur
opinber hús með tilliti til fatlaðra. Má
í því sambandi minna á, að hús
menntaskólans við Hamrahlíð, sem
telja verður nýtt hús, var ekki þannig
úr garði gert að námsmenn í hjóla-
stólum gætu komizt áfram hjálpar-
laust.
í tilefni af ári fatlaðra hefur félags-
málaráðuneytið haft milligöngu um,
að hingað var boðið bandarískum
sálfræðingi, sem raunar er sérfræð-
ingur í atvinnusálfræði, sem svo er
nefnd — Vocational Psychology —
og hefur mikla þekkingu og reynslu í
að koma fötluðu fólki í vinnu.
Hann heitir Gary Athelstan og er
íslenzkur í báðar ættir; ættarnafnið
dregið af íslenzka nafninu Aðal-
steinn. í aðra ættina er Gary Eyfirð-
ingur; afi hans, Gunnlaugur Tryggvi
Aðalsteinsson, var frá Akureyri, en
fluttist vestur um haf á tvítugsaldri,
þá nýkvæntur Svanhvíti Jóhanns-
dóttur frá Seyðisfirði. Þau fluttu fyrst
til Winnipeg eins og fleiri landar á
þeim tíma, en síðar suður yfir landa-
mæri Bandaríkjanna til Minneapolis.
Svanhvít er ennþá lifandi, rúmlega
níræð og talar sína íslenzku enn sem
fyrr. Foreldrar Garys hafa búið í
Minneapolis; þar er hann einnig
fæddur og uppalinn, — og þar starf-
ar hann.
Þegar fundum okkar bar saman, haföi
Gary Athelstan haldiö fyrirlestra á
Kleppsspítala, geödeildum Borgarspítal-
ans og Landspítalans, í Háskólanum, á
Reykjalundi og hjá Félagi sálfræöinga.
Hann tók fram, aö sér heföi litizt vel á
þessar stofnanir; menn væru vel á vegi,
þótt sumstaðar væri úrbóta þörf.
„Mín skoöun er sú“, sagöi Gary Ath-
elstan, „aö ævinlega beri aö koma lík-
amlega eöa andlega fötluöu fólki út á
meðal venjulegs fólks, en hafa það ekki
á stofnunum. Tökum til dæmis menn
meö andlegan kvilla, eða geðsjúkdóm.
Sú var tíð, að slíkir menn voru einungis
vistaöir á sjúkrahúsum — og þá aö
sjálfsögðu meö þaö fyrir augum að
lækna sjúkdóminn og koma sjúklingnum
út í lífiö á nýjan leik. En þetta var og er
röng stefna. Ekki er nauösynlegt aö
lækning eigi sér staö áöur en hægt sé aö
koma sjúklingnum í vinnu. En það veltur
á miklu, aö starfið sé viö hæfi og þaö fer
allt eftir einstaklingum og aðstæðum,
hvernig aö því er staöiö. Stundum fer
bezt á því að enginn á vinnustaönum viti
um þennan veikleika, en stundum veröur
aö byrja á því aö gera samstarfsfólkinu
grein fyrir því hvers kyns er; tala við það
og fá það í liö með sér að hjálpa viökom-
andi yfir erfiöleikana.“
ar hér, eru sérfræöingar í atvinnu-
endurhæfingu. Eftir því sem ég veit bezt,
mun vera starfandi einn slíkur og auö-
sætt, aö þaö hrekkur skammt. í Banda-
ríkjunum er þetta hluti af menntakerfinu
í heild og telst í ágætu lagi; alríkiö ber
80% kostnaöarins og fjöldi sérfræðinga
á þessu sviöi starfar þar, enda þörfin
mikil.
Munurinn á endurhæfingu hér á ís-
landi er sá, aö ekkert er hægt aö gera
fyrr en sá fatlaði er kominn út af stofn-
uninni. Óski hann eftir hjálp viö aö kom-
ast í vinnu, er honum komiö í samband
við Carl Brand framkvæmdastjóra
endurhæfingarráös í Hátúni og hann lið-
sinnir eins og hægt er. Eftir þaö er sá
fatlaöi á eigin vegum, en lítiö eða ekki
fylgzt með honum, sem er þó alveg
nauösynlegt. Hjá okkur gerist þetta meö
þeim hætti, aö ráögjafi byrjar aö tala viö
fólk og hjálpa því strax eftir áfall, slys
eöa veikindi, — strax á spítalanum. Þá
er rætt um þær breytingar, sem kunna
aö verða, eöa hljóta að veröa þegar fólk
hefur lent í slysi og lamazt. Þaö kann aö
eiga langa sjúkrahúsvist fyrir höndum
áöur en því veröur komiö í vinnu. Samt
er unniö meö því allan tímann; ráögjaf-
inn tekur fyrir allar hliðar á þeim breyt-
ingum, sem þarna veröa."
„Er erfiöara aö fá vinnu handa
þeim, sem eiga viö eða hafa átt
viö andlega sjúkdóma að
stríða?“
„Já, þaö verður aö viðurkennast aö
svo er, — jafnvel handa þeim, sem út-
skrifaöir eru og eiga aö vera heilbrigðir.
Þótt bót sé ráðin á, viröist andlegur
sjukdómur fylgja manni eins og ein-
hverskonar skuggi vegna rikjandi for-
dóma; ekki bara á íslandi, — þetta er
reyndin allsstaðar.
Áöur var almennt álitiö, aö andlegan
sjúkdóm yröi aö lækna áöur en farið
væri aö ræöa um vinnu viö þann sem í
hlut átti. En nú er alls ekki beöiö eftir
lækningu og oft reynist vinnan lækning í
sjálfu sér, svo og samneyti viö heilbrigt
fólk á vinnustað. Sjálfur gæti ég nefnt
mýmörg dæmi um fólk meö töluvert al-
varlega geösjúkdoma, sem vinnur þó
fulla vinnu. Aö vísu er þá reynt að finna
vinnu, sem hefur aöeins hæfilegt álag í
för meö sér og nú er ég ekki að tala um
verndaöa vinnustaöi eins og Reykjalund
til dæmis — heldur staö þar sem fólk
veröur aö standa sig til aö halda vinn-
unni. Til dæmis má nefna, að eldhús og
þvottahús sjúkrahúsa í Bandaríkjunum
eru gjarnan meö slangur af þesskonar
vinnukrafti."
„Geturöu nefnt eitthvert dæmi um
erfiða endurhæfingu, sem hefur
þó tekizt?“
„Já, mér kemur í hug eölisfræöingur,
sem var yfirmaöur á rannsóknarstofu og
stjórnaöi mörgu fólki. Hann fékk hug-
klofasýki og varð að hætta. í tvö ár var