Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1981, Blaðsíða 12

•«4SW'<
i-í

Svipmyndir úr sunnlenzku sveitáþorpi eftir Benóný Ægisson
Kufélœiö var miöpunktur heimsins
Ain streymir áfram djúp og lygn.
Streymir áfram, votur vegur þeirra fiska
sem í henni búa. Streymir áfram framhjá
mér kyrrstæöum vegfarandanum sem
horfir á vatnið líöa hjá einsog tímann
einsog ævina einsog lífiö sjálft. Vatniö
rennur gegnum greipar mínar viðlíka
höndlanlegt og tilveran, þessi tilviljana-
kennda upprööun atburöa sem safnast
í einum farvegi.
Banvænt vatniö var altaf tilbúiö til aö
binda endi á stutta ævi; áin lúmsk og
hyldjúp bíðandi full af ævintýralegum
kvikindum sem huldust undir bökkunum
bíðandi eftir leikandi barni sem hætti
sér of langt framá eða gleymdi sér í hita
leiksins, rann í leirnum sem áin haföi af
iöni sinni boriö fram og tókst ekki að
grípa í neinn grastoppinn sem óx útyfir
vatnið.
Áin streymir hjá, stundum í klaka-
böndum, stundum vatnslítil, stundum
kolmórauö og flæöir útyfir bakka sína,
mannsaldur eftir mannsaldur. Áin er svo
gömul aö elstu fiskar sem í henni búa
muna ekki hvaðan hún kom og lítið barn
sem reynir aö gára yfirborö hennar meö
trjágrein getur leitaö hennar ellimótt og
lifsþreytt, getiö af sér kynslóðir sem
horfa á hana líöa hjá reyna aö setja
mark sitt á hana, beisla hana, brúa hana
eða hvaö sem börnum annars dettur í
hug, í marga ættliöi þartil þessi jörö
líöur undir lok og fljótin fara aö renna á
öörum hnöttum.
Brúin og þjóðvegurinn
Brúin, þaöeraösegja gamla brúin, var
járnbitabrú meö trégólfi. Hún hvíldi á
þrem stöplum úr grjóti og steinsteypu.
Á einn stöpulinn var grafiö ártaliö 1913.
Brúin var eldgömul, eldri en pabbi og
mamma, næstum því eins gömul og áin.
Þjóðvegurinn lá að henni í gegnum
sandsteinskletta yfir trégólf brúarinnar,
sem var svo mjó aö rútubílstjórarnir
urðu aö leggja hliðarspeglana og hafa
mann úti til aö segja sér til. Hinn
brúarsporöurinn lá á milli sláturhússins
og braggans, sem verkafólkiö bjó í yfir
sláturtíðina. Hefðu aövífandi bílstjórar
ekki náö borgarstjórabeygjunni fyrir
sláturhúshorniö heföu þeir ekiö beint
inná bílavesstæðiö hvar hjarta þorpsins
sló, kallarnir hittust til aö ræöa málin
yfir fitugum skrúflyklum og olíublautum
vélarhlutum og viö krakkarnir gláptum á
iöna tjakkana, fórum í feluleik í gryfjun-
um eöa bara lékum okkur í draslinu á
bakvið, héldum stórfenglega konserta
fyrir olíutunnur og þessháttar. Viö
hliöina á verkstæöinu lágu trésmiðjan
og vöruskemmur kaupfélagsins, þar-
næst sambyggt bakaríiö, bíóiö og
hóteliö. Ármegin viö þjóöveginn, að
slepptu sláturhúsinu var kuffélæið, rétt-
horna steinsteypukassi byggöur framá
árbakkann; lager í kjallaranum, búöin á
jaröhæðinni, uppi skrifstofur og sauma-
stofan þarsem amma mín vann. Viö
hliðina á kaupfélaginu bjó ráðherrann
og skáhallt á móti honum kaupfélags-
stjórinn. Ráöherrann hét Ingólfur en
kaupfélagsstjórinn Hjörleifur alveg eins-
og í íslendingasögunum. Síöan lá þjóö-
vegurinn allar götur útúr þorpinu fram-
hjá læknisbústaönum og Ádnabúö sem
var afarsjaldan opin, einna helst aö hún
væri opnuð eftir pöntunum þegar eitt-
hvaö fékkst ekki í kaupfélaginu. Árni átti
auk búðarinnar stæöilegan vípontrukk
og stóð fyrir hinum ýmsustu fólksflutn-
ingum. Þriöja hlutverk Árna var aö
reyna meö hjálp hunda sinna tveggja
lítilla og grimmra, að útrýma skæðasta
bitvargi sem nokkurn tíma hefur veriö
sleppt á sveitir landsins. Árni var
minkabani byggöarlagsins. Síöasti
möguleiki vegfarandans aö þyrla ryki í
augu þorpsbúans gafst aö Garnstaöa-
læknum slepptum. í Garnstaðalæknum
veiddum viö krakkarnir brunnklukkur
með munninn lokaðan, því aö þær áttu
þaö til aö fljúga uppí gapandi krakka,
skríða oní maga og þá drapst maður.
Hornsíli veiddum viö líka en þau voru
ekki jafnspennandi og þessar lífshættu-
legu brunnklukkuveiöar. En viö hliöina á
verstöö okkar ungu athafnamannanna
stóö hús og kálgarður Gústa og Aggíar
þau voru einu kommúnistar þorpsins.
Allir hinir þorpararnir voru íhald einsog
ráðherrann.
Þorpið
Þorpiö stóö á árbakkanum á grænum
bletti sem spratt uppfrá framburöi
árinnar. Síöan tók viö brunasandur.
Þorpiö byggöu 96 sálir. 92 íhaldsmenn
og 4 kommúnistar, börn meötalin.
íhaldsmennirnir ráku kaupfélagiö sem
sá sveitunum í kring fyrir kaupstaða-
vöru. Þannig var tilvera þorpsins teikn-
uö. Þjónusta viö bændur. Þjónusta viö
hver annan. Kaupfélagiö átti alt bíla-
verkstæöiö, trésmíöaverkstæðið, slát-
urhúsiö, saumastofuna, fiskbúöina, alt,
alt, alt. Kaupfélagiö stóö viö þjóðveginn
rétt hjá brúnni og þorpiö hnipraöi sig
saman í kringum kaupfélagiö. í þorpinu
voru fjórar götur. Þjóövegurinn, tvær
götur sem lágu þvert á hann og ein gata
sem lá þvert á göturnar sem lágu þvert
á þjóðveginn. Húsin stóöu við göturnar,
aðallega þó viö þjóðveginn. Fimmta
gatan var aö myndast. Smám saman
ruddu trukkarnir hana berandi möl,
sand, sement og timbur í nýbyggingarn-
ar. Þetta var framfarapláss.
Áin aftur
Áin var góö og gjöful.
Án hennar heföi þorpiö sennilega
aldrei oröið til. Engin brú, ekkert
kaupfélag, ekki neitt. Ain var miskunn-
söm, allavega við mig. Áin leyfði mér aö
lifa; mér og öllum hinum börnunum sem
duttu í hana líka. Ég minnist þess ekki
aö hún hafi drekkt neinum. Fólk heldur
því fram aö þaö sé gott aö drukkna. Þaö
finnst mér ekki. Ég hata aö eyrun, vitin,
tilveran fyllist af blautu, slímugu vatni og
maöur sekkur, sekkur, sekkur, nær ekki
andanum, hverfur á vit fiskanna sem
svangir bíöa, bíöa, bíöa.
Fyrstu öskuhaugar þorpsins voru
árbakkinn milli húss ráöherrans og
kaupfélagsins. Þá var ekki búiö að finna
upp mengunina, hvaöþá umhverfis-
mengunina og áin bar sorpið útí hafiö.
Allavega eitthvaö áleiöis.
Haugarnir
Seinna fluttu haugarnir útúr bænum,
eöa réttara sagt uröu til, því áöur var
þaö bara áin. Þeir urðu til á söndunum
handan viö fótboltavöllinn. Þar enduöu
matarleifar og afdankaöur saltfiskur
Gústa fisksala. Viö strákarnir stunduö-
um smáveiöiferðir útá hauga, stjökuö-
um viö ruslinu meö löngum spýtum og
grýttum rotturnar þegar þær stukku
opinberaðar útúr fylgsnum sínum. Stóru
strákarnir notuöu haglabyssur líka. Á
haugunum var margt nýtilegt. Gamlar
vörubirgöir sem kaupfélagiö treysti sér
ekki lengur til aö pranga inná viðskipta-
vini sína og fleira.
Gömlu haugarnir voru viö hliðina á
kaupfélaginu og voru eiginlega engir
haugar. Ruslinu var einfaldlega bara
hent í ána. Fyrsta bernskuminning mín
er sú aö ég var næstum drukknaöur á
haugunum. í ungæöislegri löngun minni
til aö hjálpa til og vera með í heimi
þeirra fullorðnu gleymdi ég aö sleppa
tökum á því sem ég var aö henda í ána
og fylgdi því meö. Ég hefði sjálfsagt
borist útí sjó og endað í fiskmaga heföi
amma mín ekki vaðið útí á eftir mér og
veitt mig upp, því þá var ég bara þriggja
og botnaði stutt.
Húsið heima og skessurnar
Ég átti heima beint á móti ráöherran-
um, á milli hótelsins og kaupfélagsstjór-
ans. Eftir því sem mér er tjáö haföi ég
rúmlega tveggja ára harðneitað aö flytja
í þennan skúr, en á mér var lítið mark
tekiö í þá daga. Húsiö var lítiö, forskalaö
timburhús og mannlífiö fór fram í
eldhúsinu þarsem olíufýringin stóö.
Lóöin var allstór og eftir aö tekiö var aö
dimma bjuggu tvær risavaxnar tröll-
skessur sínhvoru megin viö húsið,
bíðandi eftir litlum strák sem laumaðist
innum hliöiö og hljóp stuttfættur og
andstuttur einsog fætur toguöu eftir
stéttinni með þá von í hjartanu sem
hamaðist einsog í akkorði, aö dyrnar
væru ólæstar. Væri læst jukust mögu-
leikarnir á því að skessurnar yndu sér
fyrir hornið, gómuöu mann og ætu.
Skessurnar földu sig líka undir brúnum
og í ræsunum og altíeinu gátu þær
fundiö uppá því aö teygja upp loönar
v