Lesbók Morgunblaðsins - 27.11.1977, Blaðsíða 13

Meðal Latuko-þjóðflokksins f Afrfku tfðkast fangbrögð og er upphafs-
staðan eins og hér sést.
glíma og sögnin að glíma meir
notað í lýsingum um viðureignir
en í hinum eldri sögum, t.d. í
Grettis sögu.
Mætti álíta að þetta stafaði af
þvi hve seint sagan er skráð. Ald-
ur ritanna mun eigi einn hér um
ráða. Kjalnesinga saga er talin
skráð á 15. öld. Höfundur gefur
þar eina hina nákvæmustu lýs-
ingu á fangstakk, fanghellu og
fangi með lausum tökum, sem
unnt er að leita uppi í Islendinga-
sögum. Hann notar í lýsingunni
hvergi nafnorðið glima eða sögn-
ina að glima. Lýsing þessi varðar
viðureign Búa við blámann Nor-
egskonungs. Konungur mælti við
Búa: „Þetta er lítils vert, að taka
eitt fang.“ Höfundur Finnboga
sögu myndi hér hafa notað orðin:
„eina glímu“ í stað „eitt fang“,
samanber tiivitnanir sögunnar
hér að framan.
Áhrif kristninnar.
Auk þeirra orða, sem koma
fram í tilvitnunum úr sögu Finn-
boga og hér hafa verið nefnd
varðandi viðureignir vopnlausra
manna i leik eða alvöru, er aðeins
kunnugt um orðið að rjá. Er
Grettir hinn sterki Asmundarson
situr sem ókunnur maður hjá á
Hegranesþingi og hann er þess
beiddur „að glima við einhvern",
þá kveðst Grettir „... niðr hafa
lagt að rjá“.
I tveimur sögum er þannig tek-
ið ttl orða: „Tókust þeir þá á
fangbrögðum ok glímdu“, t.d.
Grettissaga (15. kafli), er Grettir
og andstæðingur hans, Auðunn,
taka saman i illsku í knattleik.
Eins og fram kemur í hugleið-
ingum um Finnboga sögu ramma,
gægist fram úr lýsingum fang-
bragða háttur viðureignar tveggja
vopnlausra manna, sem er hafður
til skemmtunar á mannamótum
og mörgum þykir gaman að ræða
um á góðum stundum.
Hann er háttur gleðinnar. Þess
eru dænti annars staðar frá, t.d.
frá Sviss (1), að áhrif kristni-
halds voru nokkur á iþróttir og
leiki, mildaði þá og leitaðist við að
fjarlægja úr þeim hamfarir forn-
eskju og heiðni. Án efa mun það
sama hafa gerzt hér. Ekki mun
Jóni Hólabiskupi Ögmundssyni
(d. 1121) hafa nægt að breyta
heitum vikudaga og banna
ákveðna tegund alþýðudansa.
Vafalaust mun hann og aðrir i
klerkdómnum hafa talið fang-
brögðin lítt kristileg eins og
starfsfélögum þeirra á 18. öld.
Likur eru því til þess, að hinn
mildasti háttur fangbragða, sá er
var til skemmtunar hafður ein-
vörðungu, skiljist frá ,,fanginu“
og verði þvi meir og meir áber-
andi meðal alþýðunnar. Heiti
hans verður alþýðu kunnara, og
þvi, verða orðin „glíma", „glim-
ur“ og „að glíma“ algengari hjá
sagnariturum um allskonar fang,
eftir þvi, sem fjær dregur kristni-
tökunni, og er svo komið um 1584,
þegar Guðbrandur Þorláksson
biskup þýðir kaflann um viður-
eign Jakobs og Guðs eða engilsins
og stílar þýðingu sina af skilningi
á fangbrögðum, þá er hann nærri
kominn að því að nota orðið:
„glimde“ í stað: „fékkst við“, en
hættir við og setur það útundan á
spásíðuna.
Glíman eldri
en kristnitakan
Kenningu Guðmundar Björns-
sonar fyrrv. landlæknis í kaflan-
um „Uppruni glímunnar" á bls.
43—46 í Glímubók ÍSÍ 1916, að
„Kristni komi fyrir heiðni og
glima fyrir fang“ er eigi unnt að
fallast á i þeim skilningi, að
íþróttaskipti hafi átt sér stað eins
og siðaskipti — ný íþrótt oróið til
— heldur hitt að mildari háttur
fær náð fyrir augum siðbótar
manna, en þeir, sem tilheyrðu
meir hernaðinum og illskunni og
nefndust frekar undir heildar-
heitinu fang, viku.
Þetta styður notkun orðsins
,,glímast“ í Færeyjum um viður-
eign manna í góðu, og það jafnt á
jólum sem úti í haganum til þess
að gera út um landaþrætu.
Með því að raða saman fyrir sér
lýsingum úr Islendingasögum og
Eddunum um viðureignir í fang-
brögðum og heimildum um forn
fangbrögð, sem enn eru við lýði
meðal þeirra þjóða sem land-
námsmennirnir komu frá, þá tel
ég að megi draga fram rök fyrir
því, að á landnámsöld (874—930)
og á söguöld (930—1100) hafi hér
á landi verið iðkuð þrennskonar
fanghrögð og kunnugleiki um þau
lifað með þjóðinni fram á 15. öld,
en þá sé einn háttur þeirra, sem
hefur verið til skemmtunar orð-
inn rikjandi gliman.
A. Til sjálfsvarnar, hernaðar
(er ntenn misstu vopn) og
hólmgöngu (koma andstæð-
Fangbrögð virðast hafa verið þjóðleg skemmtun f Sviss eins og á
tslandi og hinu svissneska „schwingen" og glfmunni okkar svipar
saman. Hér er teikning, sem sýnir hin svissnesku fangbrögð. Konur og
börn horfa á.
ingi í óhagræðisaðstöðu á
jörðu til þess að limlesta hann
eða deyða):
1) Hryggspenna (þ.e. föst
tök):
a) án fótbragða;
b) með fótbrögðum.
2) Laustök:
a) með tökum í stakk og beitt
fótbrögðum; fanghella;
b) tök í alla hluta líkamans og
beitt fótbrögðum.
B. Til skemmtunar og leiks:
1) Hryggspenna án bragða eða
með brögðum.
2) Tak handa föst í:
a) buxur
b) axlir.
d) handleggi
Það var skoðun dr. Björns
Bjarnasonar og margra fleiri, að
glíman væri iþrótt, sem hefði orð-
ið til hér á tslandi og þá helzt eftir
kristnitökuna árið 1000. Um árið
1200 hafi hún verið orðin gamal-
kunn.
Þetta álit hefur eigi við rök að
styðjast, enda gagnrýnt af fræði-
mönnum, t.d. Johan Götlind
(Svíi) og dr. Maximilian Stejskal
(Finni).
Gegn þessu mælir norska tré-
skurðarmyndin frá 100 í Guð-
brandsdal, sem talin er frá 12. öld
og sýnir glímutök og glímustöðu.
Þá hrekkur þessi skoðun einnig
undan því, að enn skuli vera til í
Svíþjóð, ogFinnlandi og var til í
Noregi fram uni siðustu aldamót
fang, þar sent komið er við glímu-
tökum, á mittisól eða buxur.
Fangbragðamáti íbúa Hálanda
Skotlands og Vatnahéraða Eng-
lands leggur álitið einnig að velli
með tilveru allra sömu bragða í
þjóðlegum fornum fangbrögðum
þeirra sem í glímu, þó tök séu
önnur, en að vísu föst.
Líkur eru til þess aó iþróttin
hafi verið alkunn hérlendis um
1200 (dæmi: bændaglima á Þing-
völlum, sbr. Vi'ga-Glúmssögu og
brúðkaupsskemmtanir að Reyk-
hólum 1119), en að hún hafi haft
nákvæmlega sömu tök, stöðu, stig-
andi, brögð og fallákvæði og um
1900, eins og dr. Björn Bjarnason
telur á bls. 106 í doktorsritgerð
sinni, finnst engin samfelld lýs-
ing á í heimildum íslendinga-
sagna, en öruggt tel ég að með
hugleiðingum þessum út frá fang-
bragðalýsingum í Finnbogasögu
hins ramma hafi tekist að leiða
fram þann hátt fangbragða, sem
alþýða manna iðkaði og keppti i
til forna sér til skemmtunar
(gleði) og gæist fram i þessari
íslendingasögu sem og öðrum,
hafi verið buxna — tök, Glíman.