Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1972, Page 7

Lesbók Morgunblaðsins - 01.10.1972, Page 7
MILTON FRIEDMAN Boð og bönn og fíknilyf a crauwairn. r?ri 'piessl Wðm og 'þynigslin fyrir hjambainju, öll þes«i seinfæru gamalmenni, sem ■ skjögra eftir jörðinni, eins og stórgripir og grípa dauðaha'ldi í handföngin, til að forðast fah. Lika ungmenni, með bléikar varir og svört augu. — Lí'ka þú ert dáinn og sbeinolíuigasið frá þotunni beligir út í þér sállina og kviðinn. Nú var það langt að baki líf- ið heima. Vinalegu garðamir, þar sem laufþung trén bærðust fyrir fáorðum vindinum, stoafl- arnir í fjalls'eggjunum og sein- sprottið grasið. Alilt að baki. Nú myndum við vakna í fram- •andi umhverfi, vakna í alheims- organinu mitola, sem hl'eypur með túristana í stooltinu milli fræigra staða og minnismerkja. Túristinn á aðeins að bonga og 'halda sér fast í handriðin og maskínan snýst í hringi með vaxandi hraða. Maðurinn með stefnuljósið í hjartanu losaði beltið. — Heldurðu að það sé sprengja í vélinni, spurði hann? Mér finnst það, bættti hann við og fékk sér einn. Ræn ingi, sem heimitar faMhllf og peninga. Ég vil leysa þefcta með þvi að láta þá irafa fa'llh'lií far, sem ekki opnast og fals'ka pen inga. — Hverja? — Nú, þessa, sem heimta doll ara og failhlífar tii að komast Uiirdan. Það iliiggur nú eig- inlega við að þetta sér orðin iögl'eg atvinnugrein hjá þeim, sagði hann heimspekillega og svo fór hann að segja mér aft- ur frá því hvernig stedjwuljósa- rofinn í hjartanu á honum virk aði, og hverniig skurðlætonarn- ir opnuðu og lotouðu á honum bi’jóstihoilinu á víxl — tvisvar, þrisvar á ári — til að setja í hann batterí. — Ertu á batteríum, spurði maðurdnn í sætinu hinum megin en hann var nú vaknaður ilíka og augu hans voru eins og steindir kirkjugliuggar eftir all an séniverinn. — Já, svaraði bann 'hógvær. Þotan lækkaði nú fluigið. Ský n skuillu eins og svipu- högig á búk hennar og vængj- um, oig rauða ljósið, sem skip- aði fól'kinu að spenna beltin, tovitonaði og við settum á okk- ur beiltin aftur. Fóikið vakn- aði og ang'stin í svip þess stækkaði það. Svo varð kyirrt aftur og þötufuglinn rann með voldiugum niði gegnum loflfchjúp inn. Bráðum myndum við lienda og kyssa maibikið með röikum förtmm okkar. Fe rða skr if stof U'rnar minna m'g á dauðann. Kannstoi er það vegna þess, að þær gera sömu kröfur oig dauðinn — að þú sért lifandi. Það er ailílt, sem skiptir máli. Ef þú deyrð, þá ferðastu með dauðanium, en ef þú lifir, þá mieð ferðastorif- stof'u, og úfcför þdn verður iglæsileg og dapurUeg í senn. Aftan á miðanum enu skil- málarnir. Þeir eru merkilegir út af fyrir sig. Það stendur í 8. grein, að „'gert er ráð fyirir að farþegarnir séu heil’ir heilsu" og í 7. igir. getur ferða- sikrifstofan þess, að hún beri etoki ábyrgð á styrjöJldum, eða verkföllum, né hieldur óeirðum og afleiðinigum þeirra, og í 6. grein'segir svo, að áskiiinn sé réttur fill að breyta „augiýst- um ferðaáæfclunum hópferða,“ oig þá ræðurðu ekfci lengur hvert ferðinni er heitdð, held- ur ferðasfcrifstofan; og aftur minnumsf við mannsins með 3já inn Þú deyrð í fullfcom- inni uppgjöf sigraðs manps, án ailra skilyr.ða, ,og svo ræður dauði.nn hv-ort farið verðuir upp, eða niður. 1 hinum fáránléga sátitmála, með voJdug'um 'gný og druinum, geysist þotan yfir dönsku sund in. Guði sé iof að það verður þá Danmörk, eins og staðið hefur til, og mú segjum við, eins og hann Sigurður frá Balaskarði, þegar aiiir su’.tu á Sigluifirði, nema hann: — - Mikið var hann guð nú góður þá. Við fljúgum í 18.000 feta hæð. Jörðin er eins og mar- glitfia fyrir neðan otokur. 1 vestri sjáum við uindlr iljarn- •ar á deginum, sem er á hröð- um flótta undan nóttinmi vest- ur yfir hafið. Reiðilegri nótt, sem þrammar þungstíg yfir löndin og rekur á undan sér skýja.flota, sem bærist eins oig blautar húðir yf'ir meginland- inu. Öll ski'l eru mjög óljós. Það tindra stjömur og plánet ur á nætuirhimninum, sem semn mun glleypa máflimfugl’inn ör- fleyga. Gleypa mig og þig og manninn með stefnuljósið í hjartanu. Fluigfreyjui'nar ganga um beina, og bi'os þeirra eru eins og gríma í kínversku leikhúsi. Óræð og alltaf eins. Þær eru mjög fagrar, og það er ekki meiri mumur á tveim flugfreyj uim en tveiim þotum af sömu gerð, og þær umgangast sjúkl- imga sína, eins og stourðlækn- ar í vamdasömium uppsfcurði. Hvert handtak er hnitmiðað. Æðaitöngin er á sínum stað. Lika seymið og nálin og far- þeginn gefst upp og borðar, þótt hann sé ekki svangur. Þær eru mjög geðsfliegar, þrátt fyrir æfingamar og hinn til- búna stíl alþjóðafSiugisins. Það er ektoi fyrr en þær eru komn ar í m'únderinguna, flugfreyju búninginn, að þær verða svo- iítið broslegar; með liitla haifct- inn á höfðinu og litla gulflvæng in-n, sem þær hengja á hjartað í sér — og svo setja þær uipp fjalilkonusvipinn, sem geymir öl'l leyindarmáJI þessarar jarðar. Mármfuglinn berst með þung um sfcriði inn í svört pils næt- urinmar, og nóttin leggst mild og köld yfir ferðaóperuna mi'klu og rafdrifin hjörtun. Vit •arnir á seensku sitröndin.ni koma í ijós. Kuílflen og allir hin ir. Mannesfcjan er smá í ofckar augum, sem búum í himninium. Við erum eins og þreytulegir, drukknir guðir. Á himmuim eru’ allir jafn:r. Við sjáum ekki lengur niður á jörðina. Finotf- in s'ký liggja í mörgum löigum, eins og í rússnes'kri pönmu- köku og menn byrja að geiíla sig í framan, ti'l að nefgöngin og eymagöng.'n fái sörnu pressu og andrúmsloftið og sál in. Smám sarnan færðumst við nær jörðmni o<g m'anneskjurtn- ar þar fóru að stæfcka. Yfir Refshafliaeyju — og svo rennir þofcan sér inn yfir Salt- 'hólmann og þá var manneskj- an á jörðinini kom'n i svo til fulla sifcærð, og við höfðum stækkað öll að sama skapi; og nneð daufuim dynk og úlfs- barkaiveini, stymur fluigbrautin undan högjginu, þegar hún fær þotuna í bafcið — og svo erum við þar. 1 Kaupmarunahöfn. „Tími táranna er Iiðinn. Fá- tækrahverfin verða brátt að- eins til í endurminningunni. Við mnnum breyta fangels- nmim í verksmiðjur, birgða- geymslur og kornlilöður. Mennirnir munu rétta úr baldnu, komirnar munu geta brosað og börnin Iilegið. Hel- víti skal verða tómt í eitt skipti fyrir öll.“ Með þessum orðuni fagnaði Billy Sunday, hinn þekkti trúboði og fremsti krossfari gegn brennivínsdjöflinum, til komu Bannsins í ársbyrjun 1920. Við vitum nú, hversu vonbrigðin urðu sár og sorg- leg. Ný fangelsi varð að byggja tii þess að hýsa af- brotamenn, sem þessi lög gáfu af sér, þessi lög, sem gerðu áfengisneyzlu að glæp gagnvart ríkinu. Bannið gróf undan virðingu manna fyrir lögunum, stuðlaði að spillingu meðal þeirra, sem áttu að framfylgja lögunum og skapaði andrúmsloft sið- ferðilegrar hnignunar. En það kom ekki í veg fyrir áfengisneyzlu. Þrátt fyrir þessa sorglegu reynslu af röngum skoðun- um, er ekki annað sýnna, en að við séum nú í dag fast- ákveðin í því að gera ná- kvæmlega sömu vltleysuna, hvað fíknilyfjavandamálið snertir. Höfum við frá siðferðilegu sjónarmiði rétt til þess að beita ríkisvaldinu til að hindra einhvern mann frá því að verða ofdrykkjumað- ur eða eiturlyf janeytandi? Þegar um barn er að ræða, miinum við vafalaust öll svara þessu játandi. En þeg- ar um er að ræða ábyrgan, fullorðinn mann, vil ég fyrir mitt Ieyti svara þessu neit- andi. En að tala um fyrir Imgsanlegum eiturlyfja- neytanda. Sjálfsagt. Skýra bonum frá afleiðingiinum. Vissulega. Biðja fyrir bomim og með iionum. Innilega. En ég vil halda því fram, að við höfum ekki rétt til að beita valdi, beint eða óbeint, til að koma í veg fyrir, að maður fremji sjálfsmorð, bvað þá að drekka áfengi eða neyta fiknilyfs. Ég skal fúslega liður- kenna, að hin siðferðilega afstaða í þessu efni er erfitt vandamál, og að gott og vel hugsandi fólk getur ver- ið mér ósammála. En sem bet- ur fer þurfum við ekki að leysa hið siðferðilega vanda- mál til að geta orðið sammála um, liver hin opin- bera afstaða ætti að vera. Bann er tilraun til Iausnar, sem aðeins gerir vandamálið verra — bæði fyrir fíkni- lyfjaneytandann og okk- ur hin. Svo að jafnvel þótt við álitum hina opinberu af- stöðu og stefnn varðandi fíknilyf siðferðilega rétt- mæta, hljótum við að gera okkur Ijóst, að frá raunhæfu sjónarmiði sé hún mjög óliyggileg. Lítum fyrst á fíknilyfja- neytandann: Ef fíkni- lyf yrðu gerð lögleg, myndi það ef til vill fjölga fíkni- lyfjaneytendimi, en þó er það ekki vist. Forboðnir ávextir eru freistandi, sérstaklega ungu fólki. Meira máli skipt- ir það, að margur fíknilyfja- neytandinn hefur verið tæld ur út í ógæfuna vísvitandi af fíknilyfjaseljendum, sem gefa fyrstu skammtana. Það borg- ar sig fyrir seijandann, því að þegar fíknilyfjaneytand- inn er genginn í gildruna, er hann neyðarkaupandi. Væri hægt að fá fíknilyf eftir lög- legum leiðimi, myndi hagnað- arvonin af jafn ómannúðlegri starfsemi verða að engu, því að neytandinn myndi þá kaupa vöruna á ódýr- asta liátt. Hvernig svo sem færi um heildartölu f'knilyfjaneyt- enda, inyndi hver einstakur neytandi vera miklum imm betur settur, ef fíknilyf yrðu lögleg. 1 dag eru fíknilyfin bæði ótrvilega dýr og gæði þeirra mjög vafasöm. Fíkni- lyfjaneytandinn neyðist eða er knúinn til að umgangast afbrotamenn til þess að afla sér lyfjanna, verður afbrota maður sjálfur til að afla sér fjár til kaupanna og lifir nndir stöðugum ótta við sjúk dónia og dauða. TiIIitið til okkar hinna: 1 þessu efni er málið deginum Ijósara. Það tjón, sem okkur er bakað vegna fíknilyfja- notknnar annarra, byggist nær eingöngu á þeirri stað- reynd, að fíknilyf eru ólög- leg. Xefnd, sem ameríska lög- fræðingafélagið sldpaði ný- lega til að kanna þessi mál, komst að þeirri niðurstöðu, að f'knilyfjaneytendur ættu sök á milli þrið.jnngs og lielm ings nllra þeirra glæpa, sem franidir eru á götum úti í Bandar'kjunum. Væru fíkni- lyfln gerð lögleg, myndi slík- um glæmim stórlega fækka. Þar að auki eru það ekki aðeins seljendur og neytend- ur fiknilj'fja, sem verða of- urseldir spillingunni. Hér er um gífurlegar fjárhæðir að ræða, og það er óhjákvæmi- Framh. á bls. 14 Mll/TON FRIEDMAN, liöfundur þessarar Rrelnar, er heimsfræs'ur liaR-fræðiiiRur or er nú ráðunaut- ur ríkisstjórnar Bandarfkjanna í hafffræðilegum efnum. Svo nijöK sem fíknilyf liafa vorið á dagskrá um heim allan undanfarin ár, eru l»eir fáir ábyrg- ir meiin, sein hafa haft einurð til 1><‘ss að láta í ljós l>að sjónarmið, sem Milton Friedman gerir í l>essari grein. Og' hann byggir l>að á raunsæju mati, en eklti óskliyggju. Mönnum er svo gjarnt að vilja einfaldlega leysa óþægileg vandamál með hoðum og bönnum, en gera sér þá sjaldnast grein fyrir því, að þeir eru með því að gera illt verra. Grein þessi ætti að vekja menn til umhugsunar um þessa staðreynd, sem byggir á reynslu, sem hvarvetna blasir við, en menn loka almennt aug- unum fyrir. Að því leyti er mönnum vorkuun að skirrist við að láta jafn frjálslynd og raunsæ sjónarmið og Frledman h«‘fnr, í Ijós opinberlega, þar sem þeir hafa mátt oiga von á þvf að vera stimplaðir fylgjendur ófómans fyrir vikið. Svo hefðliundin hefur boða- og bannreg'an orðið í opin- beru lífi, að annað kemst vart að. Þessi grein á þess vegna erindi til manna hér á landi eiiis og vfða annars staðar í miklu víð- tækari skilningi en hvað snertir fíknilyfin og það vandamál allt ,út af f»'rir sig. ÖUum l>er saman um, að hér er um mikið vandamá! að ræða, en sá leysir ekkert vandamá'. sem ekki lftur á það af raunsæi. Sérstaklega viU þýðandi beuda íslen/.k- um stjórnmálamönnum á að lesa grein þessa gaumgæfilega og reyna að tileinka sér kjarna hennar. Reynsla hoða og banna, sem þeir liera áhyrgð á liér á landi. er slík, að á því er hrýn nanðsyn, að þeir opni augun. 1. október 1972 L.ESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.