Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1970, Blaðsíða 6

Oddi á Rangárvöllum. Teikning eftir CollinRwood.
1.
Oddi á Rangárvöllum er
frægur um alla sögu af vold-
ugum og miklum höfðingjum,
er þar hiaifa búið, aiuikið á tiign
og glæsileik höfuðbólsins af
mikilli rausn og ríkidómi. En
staðurinn er líka af landkost-
um og hlunnindum kostamik-
ill til búskapar, búsæld er þar
mikil af afrakstri búskapar góð
um og miklum. Allt fram á líð-
andi öld skipaði Oddastaður
veglegan sess í sögu lands og
þjóðar, var einn af beztu og
glæsilegustu kirkjustöðum á
Suðurlandi — og jafnvel á
landinu öllu um skeið — að
fráteknum biskupssetrunum.
Oddi á Rangárvöllum var um
margar aldir aðalhöfðingjaset-
ur ríks héraðs — Rangárþings
eins stærsta og víðlendasta
héraðs landsins.
Rangárvellir urðu frægir af
auði, afrakstri blómlegs bú-
skapar og völdum voldugra
höfðingja, er sátu höfuðbólið í
Odda. Rikar erfðir og festa
valda í sveitinni og héraðinu,
urðu þess valdandi, að Rang-
árvellir urðu í mörgu sérstæð-
ir meðal svei'ta héraðsins. Sveit
in var stór og voru þar oftast
fleiri bændur en í öðrum sveit-
um í Rangárþingi. Þar voru
mörg glæsileg og góð höfuð-
ból, fræg af landkostum og
ríkilátum búskap. Tign og feg
urð héraðsins, nýtur sín vel af
Rangárvöllum. Töfrar í víð-
sýni og tign landsins fagra,
jafnt í gróðurríku landi, sýn
til fjalla í umgjörð himinbláma
fjarlægðarinnar yfir víðáttu
miklum sveitum, er þar ekki
síður djásn í sjón á glöðum og
björtum dögum, en annars
staðar um Rangárþing. Af-
rakstur jarðarinnar er þar til
nytja í ríkum mæli, frjósemi
moldarinnar er undirstaða bú-
sældar. Frá fyrstu sögu hafa
þar verið góðir bændur og bú-
stólpar, er byggðu á ríkum
ávexti jarðarinnar.
Af Gammabrekku í Odda-
túni, er víðsýni avo mikið, að
sér í alla hreppa forna í Rang-
árþingi. Ekkert annað höfuð-
ból á öllu fslandi, getur státað
af slíku, ekki einu sinni höfuð-
ból hinnar jafnlendu Árnes-
sýslu né Borgarfjarðar. Sunn-
lenzkur sjóndeildarhringur er
þar víður og stór, krýndur
mjallhvítum tindafjöllum, jökl-
um og blásvörtum eldfjöllum.
Það eru útverðir héraðsins,
verðir þess gegn skæðum
fjendum, og jafnframt ein-
kenni hins hrikalega lands, há-
lendisins. Tign fjalla og jökla í
víðáttu og bláma, upp af Rang-
árþingi, eru öruggir verðir
héraðsins, skýlandi sveitum
undir hömrum og hlíðum.
í tign sinni og töfrum er allt
í þessari miklu umgerð síungt
og síbreytilegt, aukið og merl-
að glæsibrag viðsýnisins mikla
í fegurð sinni og hillingum,
glitrandi í Ijósbrotum mýra og
flóa um lágsveitir á glöðum
og björtum dögum sólar og
hita. En einkenni þessara töfra,
eru af Gammabrekku í Odda-
túni tákn heiðríkjunnar miklu,
sem tengd er fornum menntum
Oddaverja i ritun sögunnar og
varðveizlu heiðinna kvæða, arf
leifðar frá horfinni menningu
fyrir byggð íslands. Varð-
veizla Oddaverja á forn minni
landsins, er dul og óráðin. En
víst er að fornar menntir
landsins eiga í henni rætur. Til
hennar er sótt festa og dýpt
þeirrar listar, sem fegurst er
ritaðs máls í Norðurheimi á
miðöldum, listaverksins mikla,
Nj álu.
2.
Oddaverjar voru af hinum
beztu ættum miðalda — og
áttu ættarstolt í ríkum mæli —
eins og síðar verður vikið að.
En fyrsti höfðingi Oddastaðar,
sem kenndur er goði, er Úlfur
aurgoði. Afkomendur hans
sátu staðinn í margar aldir,
gerðu þar garðinn frægan af
menntum og völdum. Ættstofn
Oddaverja stóð föstum rótum í
rangæskri menningu, átti rík-
ar erfiðir, jafnt í göfugum for-
feðrum og miklum frændgarði
um allt Rangárþing um aldir.
Sjón þeirra varð hvöss til
skilnings um allt héraðið — og
landið allt. — Stjóm þeirra og
völd voru byggð á traustum
grunni hins forna þjóðveldis,
og jaðraði stundum við, að
höfðingi þeirra væri ókrýnd-
ur konungur íslands.
Það var snemma höfuðein-
kenni Oddaverja, hve föst og
traust héraðsstjórn þeirra var.
Það var ákveðin festa í lífs-
skoðun þeirra, allt frá fyrstu
tíð og varð rík í erfðum. Þeir
stóðu föstum rótum, jafnt í
heiðinni lífsskoðun og krist-
inni. Minni sagna og fræða
bera ákveðið mark þess, að
þeir hafi jafnt í menntum litið
í heim heiðninnar og raka
fornra goðsagna, kvæða um
konunga og hetjur suður í
heimi, og til kristinna fræða af
Jón Gislason
Er
höfundur
Njálu
af ætt
Odda-
verja?
1. grein
suðrænum toga. Mælir trúar-
innar var þeim jafn til ásatrú-
ar og kristinnar, en þó öllu
meiri til hinnar síðari — en þó
á sérstæðan og sérkennilegan
hátt, sérstæðari en hægt er að
finna dæmi um annars staðar
á Norðurlöndum.
Fegurð og víðsýni um land
og haf, var þeim kjarni
auðlegðar í arfteknum mennt-
um, tengdum sögu og heillandi
frægð horfinna höfðingja langt
suður í heimi í liðinni tíð.
Menntaiðkanir Oddaverja á
fyrsta skeiði menningar þeirra,
urðu undirstaða almennra
mennta þjóðarinnar og mótun
tungunnar í rituðu máli, feg-
urstu tungu Norðurlanda í rit-
list og sögu. Fyrstu einkenni
viss þáttar í íslenzkum mennt-
um, eru skýrlega og án und-
anbragða mótaðar í Odda. Þau
eiga í ríkum minnum sérstæða
endurnýjun í menningu ís-
lands, og að vissu marki allra
Norðurlandanna. Heiðríkja
heiðni fornaldar er þar skýr í
sköpum. Á stundum er hið
myrka svið hins óráðna og
myrka tendrað og upplýst af
skáldlegri dýpt. Hin heiðnu
djásn goðsagna og endursögn
kvæða og heiðinnar drápu,
líkjast stundum töfrum lands-
ins, gróðurríku landi í heið-
bláma umgjarðar fjarlægra
fjalla og jökla. Saga Oddverja
varð órofin sameind lands
og sögu, menning þeirra er mót
uð af hvoru tveggja, hrif
hennar og vidd er listræn í
allri gerð, eins og listaverkið
mikla, Njála.
3.
Djásn íslenzkra höfuðbóla
eru mörg og kostir þeirra
margþættir. Oddi á Rangár-
völlum er alls ekki búinn mörg
um þeim beztu og hefur aldrei
átt þá. En hins vegar á hann
marga þá kostina, sem urðu
happasælastir til nytja á mið-
öldum. En ríki Oddaverja stóð
í blóma á því iskeiði í sögu
landsins, þegar menningar-
áhrif miðalda voru að ‘mótast
og festa rætur á íslandi. Ríki
þeirra var jafnt til áhrifa í
andlegri og veraldlegri stjórn.
Báðir þessir þættir eru snarir
af spuna atburða og atvika
aldanna, en öllum ráðnum til
einnar hafnar í örlögum félags
þróunarinnar, sérstæðri og
haldgóðri lausn og raun vanda
mála hvera tíma. Rás aldanna
skóp sunnlenzku fólki oft
ströng og hörð örlög og marg
víslega erfiðleika í landi elds
og harðinda, en þroski þess og
festa, beið aldrei verulegan
hnekki í skipun rótgróinna fé-
lagsmála — er urðu þeim í
upphafi föst í skipun og styrk-
ur í lífsbaráttunni.
Eyland í úthafinu eins og
fsland, er í einangrun sinni og
fátækt — og jafnvel umkomu-
leysi — sneytt samneyti við
aðrar þjóðir. Það er illa rætt
og undarlega sett í tómi fá-
breytileikans, fráskilið um-
hetoninum á mörkum hins
byggilega heims. Það er því
ekki nema eðlilegt, að hol-
skeflur og himingnæfur við
Landeyjarsand, beri í rámu
hljóði heimslangs stríðs, seið-
andi hreim í hugi ungra manna,
er aldrei litu augum annað
land, fengu aldrei tækifæri til
að kynnast öðrum þjóðum,
nema af bókum og frásögnum
víðförulla manna.
En takmörk hins víða sjón-
deildarhrings, eru þrátt fyrir
ómæli þröng. I sýn um land
og haf, ber hann í ómæli sínu
glæstar vonir, vonir, sem lítt
verða uppfylltar, nema í
draumheimi, en heimurmn sá,
getur á stundum orðið tær og
djúpur, víðáttumikill og víð-
feðmur. En hann verður aldrei
til skilnings né þekkingar,
minnir fremur á tál til kynna
fjarlægra þjóða handan hafs-
ins. En fróðleik gátu menn
aflað sér í raunveruleika, raun
veruleika mennta og fræða, og
það var gert eftir því sem föng
voru til. Við arinn mennta og
fróðleiks á menntasetri mið-
alda eins og Odda á Rangár-
völlum, fundu margir upp-
sprettur þekkingar og fróð-
leiks um fjarlægar þjóðir og
ókunn lönd. Þjóðin unga, er
nam land, eyland í úthafinu,
varð því furðu fróð um landa-
skipan og þjóðir handan hafs-
ins.
Landkostir Odda á Rangár-
völlum eru um margt fjölbreytt
ir, þó mörg önnur sunnlenzk
höfuðból séu búin þeim í rík-
ara mæli. Landið umhverfis
staðinn er nú að mestu upp-
blásið, en var fyrr á öldum
vallgróið og kostamikið. Tún
eru fögur og grösug umhverf-
is staðinn og bregðast aldrei.
Niður af bænum eru engjar
góðar, með þeim beztu á Suð-
urlandi. Land staðarins nær
niður fyrir Þverá — og mun
svo verið hafa frá fornri tíð.
— Líklegt er, að veiði hafi ver-
ið góð fyrr meir í Eystri
Rangá og Þverá, og er veiði
getið þar í jarðamati um 1700.
Eggver voru og nokkur til
nytja áður fyrr meðfram ánum.
Allt var þetta til þess að efla
hag höfðingjans í Odda, auka
auð hans og völd. En mest var
þó um vert, að Oddastaður og
Rangárvellir áttu góðan afrétt,
miðað við það, sem var tiil
forna, en Landeyingar hins
vegar áttu engan. Þetta hafði
mikla þýðingu, sérstaklega
fyrr á tímum — og var einnig
félagsleg undirstaða.
4.
Auður Oddastaðar varð ekki
mestur af heimalandi, þrátt fyr
ir góð skilyrði til búskapar, en
iangtum fremur , af ítökum og
fleiru, er síðar verður rakið í
uppfyllingu sögurakningar.
Oddaverjar urðu fyrstir höfð-
inigja á íslandi að koma á ríki,
föstu skipulagi í heilu héraði.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. júnií 1070