Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1968, Blaðsíða 22

Nýi sáttmáli
Nokkur þýðingarmikil atríði úr Sambands lögunum
Benedikt Sveinsson.
AF öllum stóratburðum ársins
1918, þykir blöðunum á þeim
tíma mest til um Nýja sátt-
mála, jrumvarpið til dansk-
íslenzkra sambandslaga.
Nejndir þær, sem skipaðar
höfðu verið aj stjórn og rík-
isþingi Danmerkur annars
vegar og Alþingi hins t vegar
til að semja um stöðu land-
anna sín á milli, höfðu átt
marga og erfiða fundi. Kom
þá stundum fyrir að kemp-
urnar viknuðu, eða hitt, að
kastaðist í kekki svo við lá, að
öll samruingagerðin fœri út
um þúfur. Var þá reynt að
byrja á nýjan leik, þegar allt
var komiö í strand, og m. a.
sett á laggirnar undirnefnd
sem vann ásamt nefndarmönn
um öllum, þingmönnum og
ráðherrum bak við tjöldin.
Eftir að nefndirnar urðu á-
sáttar um frumvarp til dansk-
íslenzkra sambandslaga birtu
blöðin stórar fréttir um hinn
nýja sáttmála og Morgunblað-
ið kom út með aukablað í til-
efni þessa. Þar er frumvarpið
bœði á dönsku og íslenzku og
má af þessu ráða, að blaffinu
þykir þetta frétt ársins og þýö
ingarmeira en styrjaldarlokin,
Kötlugos og drepsóttin mikla.
Að hvaða leyti mörkuðu
sambandslögin tímamót fyrir
Islendinga? Þetta frumvarp
er að vísu í 20. gr. og þar að
auki nákvœmar œthugasemdir
við hverja grein. Það var m.a.
gert til að koma í veg fyrir
misskilning og það, að túlka
mœtti lögin á mismunandi
vegu.
1 upphafi segir, að Dan-
mörk og Island séu frjáls og
fullválda ríki, í sambandi um
einn og sama konung og um
samning þann, er felst í þess-
um sambandslögum.
Mikil átök urðu um þegn-
réttinn, en að lokum varð
eftirfarandi samkomulag um
hann.
6. gr.: „Danskir ríkisborg-
arar njóta að öllu leyti sama
réttar á lslandi sem íslenzkir
ríkisborgarar, fœddir þar, og
gagnkvœmt. Eru ríkisborgar-
ar hvors lands undanþegnir
herskyldu í hinu. Bœöi dansk-
ir og íslenzkir ríkisborgarar
hafa að jöfnu, hvar sem þeir
eru búsettir frjálsa heimild til
fiskveiða innan landhelgis
hvors ríkis.“
★
I 8. gr. segir svo: „Danmörk
hefur á hendi gæzlu fiskiveiða
í íslenzkri landhelgi undir
dönskum fána, þar til ísland
kynni að ákveða að taka hana
í sínar hendur, að öllu eða
nokkru leyti á sinn kostnað.“
Þá segir svo um dómsvald í
10. gr.: „Hœstiréttur Dan-
merkur hefur á hendi œðsta
dómsvald í íslenzkum mál-
um, þar til ísland kynni að
ákveða að stofna œðsta dóm-
stól í landinu sjálfu. En þang-
að til skal skipa Dslending í
eitt dómarasœti í hæstarétti
og kemur þaö ákvæði til
framkvæmda, þegar sœti losn
ar nœst í dóminum.“
Um fjárframlag itl fslend-
inga varð mikill ágreiningur.
Lagt var til að ríkissjóð-
ur Danmerkur skyldi greiða
tvær milljónir króna í sjóð, er
stofna skyldi í Kaupmanna-
höfn til styrktar íslenzkum
námsmönnum og visindarann-
sóknum. J. C. Christensen tók
þó skýrt fram, aö með þessari
tillögu viðurkenndi Danmörk
ekki, að hún skuldaði íslandi
fé, eða gengi inn á kenningar
Jóns Sigurðssonar. Sjóðurinn
væri einungis stofnaður í
þakkar skyni fyrir hin rrúklu
andlegu verðmæti, sem Danir
hefðu þegið frá íslandi. Átti
konungur að mœla fyrir um
starfsemi sjóðsins eftir tillög-
um háskólanna í Reykjavík
og Kaupmannahöfn, og segir
Einar Arnórsson, að tslend-
ingarnir hafi verið mjög
óánægðir meö þetta. Þótti
þeim lítil sanngirni, að Dan-
mörk losnaði við 60 þúsund
króna ársgreiðsluna og Garðs-
styrkinn, sem nú átti eftir
uppkasti Dananna hvort
tveggja að hverfa úr sögunni,
en veitti sjálfri sér í staðinn
tveggja milljóna króna sjóð
til umráða.
Að lokum náðist þó sam-
komulag og segir í 13. gr. svo:
„Fjárhæð sú, að upphœð 60
þús. kr., sem ríkissjóöur Dan-
merkur hefur undanfarið
greitt íslandi og kostnaður
ríkissjóðs Danmerkur af skrif
stofu stjórnarráðs fslands í
Kaupmannáhöfn fellur niður.
Sömuleiðis eru afnumin for-
réttindi íslenzkra námsmanna
til hlunninda viö Kaupmanna
hafarháskóla.“
í 18. gr. er fjallað urp þýð-
ingarmikið atriði: „Eftir árs-
lok 1940 getur ríkisþing og al-
þingi hvort fyrir sig, hvenœr
sem er krafizt, aö byrjað verði
á samningum um endurskoð-
un þessara laga. Nú er nýr
samningur ekki gerður innan
þriggja ára frá því að krafan
kom fram og getur þá ríkis-
þingið eða alþingi hvort fyrir
sig samþykkt að samningur
sá, sem felst í þessum lögum,
sé úr gildi felldur. Til þess að
ályktun þessi sé gild, verða að
minnsta lcosti tveir þriðju
þingmanna annað hvort í
hvorri deild ríkisþingsins eða
í sameinuðu alþingi að hafa
greitt atkvœði meö henni og
hún síðan að vera samþykkt
við atkvæðagreiðslu kjósenda
þeirra, sem atkvœðisrétt hafa
við almennar kosningar til
löggjafarþings landsins. Ef
það kemur í Ijós við slíka at-
kvæðagreiðslu, að þrír fjórðu
atkvœðisbærra kjósenda aö
minnsta kosti hafi tekið þátt
í atkvœðagreiðslunni og að
minnsta kosti þrír fjórðu
greiddra atkvæða hafi verið
meö samningsslitum þá er
samningurinn fallinn úr
gildi.“
★
Á aukaþinginu, sem kvatt
var saman í septemberbyrjun,
varð Benedikt Sveinsson þing
maður N orður-Þingeyinga
einn til að standa upp til and-
mœla gegn þeim, sem mœltu
með frumvarpinu. Meðál ann-
ars sagði hann svo um hina
þýðingarmiklu 18. gr.: „Það
ÍSLAND
i.
Þá t-runi.u eldar dýpst í köldu kafi
©g- kolgrar mökkur reis sem voldugt tré.
A norðurslóð sem nökkvi í miðju hafi
hið nýja Iand úr regindjúpi sté.
Þar hitti eldur fyrir brimsins bræði
os bar a 1 reiðum Ægi sigurorð.
En Frosti þuldi þvílik feiknakvæði
að þykkur jökuli lagðist yfir storð.
Me3 meginlöndin breið á báðar hendur
var beðið vors — og gróður festi rót
og blærinn sveií um fjörð og fríðar lendur
og fuglai’ áttu í skógum stefnumót.
Þá loksins eftir Ijúfar næðisaldir
hófst Iandnámsöld — en foldin afhroð galt.
Nú vitna skýru máli melar kaldir
um rnóður þá sem börnum gefur allt.
En hver má lasta þjóð sem þráði að lifa
og þreytíi stríð í heimum tveim í senn
en lærðist hér svo listavel að skrifa
að lengra komust engir jarðarmenn?
Svo stórt í sinni smæð er feðrafrónið
þín fjallaveröld yzt í norðursæ
af forsjon greypt í bláa laxalónið.
— Var lífsins perlu kastað þar á glæ?
Nei, lýsigullið glóir enn í sjóði.
Og gefendurnir — fólkið allt sem hvarf
það I’i'ir enn í ungu hjartablóði.
Því ómar skipan dagsins: Betra starf!
Þá væri ísiand týnt og gefið tröllum
ef trúin brygðist nú á vélaöld.
Sú kvörð er sköpuð Islendingum öllum
að endurgreiða þjóðar-fósturgjöld.
Og aðeins þá er skuldin gamla goldin
er gerir hver svo vel sem ýtrast má.
Við svíkjum lands vors Guð ef gróðurmoldin
með gusli tiinans fýkur öll í sjá.
Þú vegur landsins heill í hendi þinni!
Og hygg að því ef byrðin liggur þungt
að sá mun jafnvel valda veröldinni
sem velur sér til átaks fastan punkt.
t efans mýri ekkert strið má vinna
því oðjan kæfir gleði von og traust.
Hvar þá er fasta hellu helzt að finna?
„t hjarta þínu!“ svarar ómyrk raust.
Það reginafl sem ræður sköpum landa
á rödd sem hljómar dýpst í brjósti manns.
Og ef vió nemum kall þess kærleiksanda
er kvíðalaust um framtíð heims og lands.
Rís unga þjóð! — og vertu trú þeim vilja
sem veginn ratar innst í hjarta þér
þá verður Island drottning djúpra hylja
og dauðans vald í alheiminum þver.
IJIfur Ragnarsson.
38 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. desember 1968