Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1967, Blaðsíða 6

Flnnskar
nútíma-
bókmenntir
laganna. Þessi grein bókm-enntanna fylg-
ir svipaðri stefnu og sænski rithöfund-
urinn Kurt Sa-m-uelsson í skáldsögu
sinni Ski-ljevagen (Krossgötur), byggir
á svipuðum forsendum og hefur svipað
markmið. Frá hendi kommúniskra
menntamanna hófst þetta sama haust
gróskufull bókmenntastarfsemi, sem
fjal-laði um sama viðfangs-efni. í játn-
ingujm og yfirlýsing-um lýstu þ-eir yfir
sjál'fstæði sínu gagnvart yfirboðurum í
Moskvu og sögðust nú mundu á ný
taka upp merki þeirra mannúðar- og
menningarhugsjóna, s-em einken-ndu
baráttu finnsku verkalýðshreyfingar-
innar um aldamótin.
Upp úr þessu stofnaði Jarno Pennanen
mikilsvert stjórnmálatímarit, „Tilanne“
(Viðhorf). Þetta tímarit varð þó að
hætta útgáfu á síðastliðnu vori vegna
fjárhagsörðugleika og var tímaritið
harmdauði einnig hinum íhaldsömu
l'esendum þess. Haustið 1960 kom svo
út hin merka Ijóðabók pennanens, „Ves-
illelasku“ (Ýtt úr vör). f henni birtis-t
lítið, áhri-famikið Ijóð; um það ljóð
hefur verið sagt, að það sé fegursta
ættjarðarljóð sem ort hefur verið á
finnska tungu.
í bókmenntasögu okkar er réttlætan-
leg-t að greina sjöunda tug aldarinnar
frá þeim sjötta, því að skilin milli
þeirra eru víða einkar g-lögg. Skáld-
skapur sjöunda áratugsins, s-em hafði
í upphafi gefið tilfinningum og lífs-
gleði lausan taum, breytti fljótlega
um svip og einkenndist almiennt af fé-
lagslegum viðhorfum, hann var jafn-
vel ekki laus við að vera ög-randi á
köflum. Þetta eru ofurs-kiljanleg við-
brögð rithöfundann-a ungu, þegar þess
er gætt, að menn hafa á síðustu árum
beitt þá siðferðilegu og trúarle-gu of-
stæki. Þrátt fyrir djörf, jafnvel ósvífin
uppátæki og ögrandi mótmæli eru rit-
höíundar yngstu kynslóðarinnar sann-
ir hugs-jónamenn og siðferðispostu-lar,
þótt hinir óinnvígðu geri sér ekki ætíð
grein fyrir því. Boðskapur þeirra er
sannur, þótt aðferðir þeirra séu kannski
ekki ávallt háttvísar; þeir eru mál-
svarar frelsis og réttlætis. Þannig er
bókimenntaiðj-a alls þessa áratugs já-
kvæð, einnig er þess er gætt, að margir
sérlega efnilegir höfundar hafa komið
fram til liðs við hina sem uppfyllt
hafa þær vonir sem við þá voru bundn-
ar.
Margra þeirra væri skylt að geta.
En ég mun nefna aðeins fáeina, svo
sem Timo K. Mu-kka sem skrifar Ijóð-
rænan, upphafi-nn sagnastíl, og ljóð-
skáldin- Vainö Kirstina, Kari Aronpuro
og Au'likki Oksanen. í ljóðabók Oksan-
ens, „Hevosen kuolema“ (Dauði hests-
ins) sameinast upprei-snargirni og
kímni-krydduð dulúð. Hinn kornungi
Mukka býr í Torneadalen við finnsku
landamærin, en fæd-dist í Svíþjóð á
stríðsárunum (eins og allir íbúar Norð-
ur-Finnlands voru foreldrar hans nauð-
fluttir úr átthögum sínum á styrjald-
arárunum). Haustið 1966 kom út fjórða
skáldsaga hans „Laulu Sipirjan lap-
sista“ (Söngurinn uim börn Síberíu).
Sagan lýsir stríðsár-unum í Finnlandi
og kjörum flóttamanna í Svíþjóð.
Gömlu konurnar í bókinni, sem aumka
syni sína á vígivel'linum og syrgja hina
fölinu, tjá sig á þun-glyndislegu, hljóm-
miklu máli, s-em minnir á harm-slagi
„grát-kvennanna“ í fornum, finnskum
skáldskap.
Timo K. Mukka er baráttuskáld, sem
berst fyrir frelsi hin óháða manns líkt
og jafna-ldrar hans, en hann er einnig
í liópi þeirra sem taka ti-1 með-ferðar
í verkum sínum hinar andlegu vakn-
ingahreyfingar sem svo mjög hafa sett
svip sinn á þjóðlíf nútímans. Þessar
vakningahr-eyfingar eru undarl'ega á-
leitið viðfangsefni í nútímahókmennt-
um. Með öllum þunga tilfinninga sinna
og skaps rís Mukka gegn Laestadían-
isma, þeirri trú sem á langsterkust ítök
í heimabyggð hans og Norður-Finn-
iandi öllu. Fyrsta skáldsaga hans „Maa
on syntinen laulu“ (Jörðin er syndug-
ur söngur), sem hann skri-faði innan við
tvítugt, stígur beint úr m-yrkum og dul-
úðgum sálradjúpum norðursins, og er
barmafull af goðs-ögnum og dulrænum
fyrirbrigðum.
Fleiri efnilegir rithöfundar eiga rætur
í leaestadíönskum jarðvegi. Hér mætti
nefna Paavo Rintala, sem var raunar
nauðfl-uttur frá Karelen á stríðsárunum
til Oulu í Norður-Finnlndi, og Antti
Hyry, sem er fæddur í nágrenni Oulu.
Þeir teljast báðir til skálda sjötta ára-
tugsins, en af skáld-um sjöunda ára-
tugsins, sem fjalla um þetta við-fangs-
efni, mætti nefna Raimo Kinnunen og
Iikka Voutila. Allir eru þeir góðir
rithöfundar.
Eino Kinnunen, ungur skáldsagna-
höfundu-r, og Lauri Kokkonen, mikils-
virtur leikritahöfundur, hafa báðir
fja'lað um vakninga-hreyfinguna í hér-
aðinu Savo. Kokkonen telst til mið-
kynslóðar skálda, er námsstjóri að
starfi og býr um þessar mundir í Oulu.
Báðir hafa þessir höfumdar kannað
hina mótsagnakenndu skapgerð Paavo
Ruotsalainens, þess manns er stofnaði
til þessarar vakningar. Og til að bæta
gráu ofan á svart kom fyrir ári út bók
eftir ungan gagnrýnanda í Hel'sinki,
Pekka Tarkka að nafni, þar sem fjallað
er um skáldskap Rintalas frá félags-
legu sjónarmiði — þetta er raunar
fyrsta bó-k sinnar teg-undar í Finnlandi
— í henni leitast höfundur við að
sanna, að Rintala, sem álitinn er alger
trúleysingi, sé í rauninni innst inni ó-
hangandi Laestadíanismans.
í ská-ldhögu-nni „Hailuoto" (Karlsey)
og sagnabálkinum um Oula h-efur Matti
Hálli, mikilsmetinn rithöfund-ur af mið-
kynslóðinni og agaður stílsnillingur, á
sinn alkunna ljóðræna og duknengaða
frásagnarmáta, lokið upp fyrir lesen-duim
sínum hugarheimi sveitunga sinna og
þá um leið sérstæðri hneigð þeirra til
,.heimskautsæðis“, sem fær útrás
m.a. í upphafinni trúarleiðslu. Á þessu
hausti kemur út síðasti og þrið-ji hluti
þessa sagnbálks, „Kos-ken kuuluvissa"
(Það heyrir til fossins). Ég fékk tæki-
færi til að lesa bókina í handriti. Hún
er gagnsýrð undarlegri vatnsdulúð; í
henni reynir höfundurinn að skilgreina
þá þætti sem ákvarða raunverulegt
gildi mannsins.
Þessi efnisþáttur bókmenntanna
stefnir frekar að könnun þjóðareðlis-
ins en könnun trúarlífsins — undan-
tekning að þessu leyti er þó líkl’ega
lika Vouti-la, sem einnig er prestur, en
mannlýsingar hans eru safaríkar og
kryd-daðar ríkri kímni. Á sviði hinna
verald'legu þjóðfélags- og s-tjórnmála-
skr.fa, sem verða að teljast jafnmikil-
væg-t framlag, hafa nokkrir rithöfu-nd-
ar af miðkynslóðinni náð beztum ár-
angri.
Árið 1965 kam út frjálslega ritað
sagnfræðilegt verk, „Suomen kun-
ingas“ (Konungur Finnlands) eftir
Martti Santavuori, fiormann finnska
rithöfundafélagsins um langt skeið. Af
mikilli hugkrvæmni segir hann þar sögu
hins ókrýnda konu-ngs Finnlands, en
saga hans er tenigd fyrstu döguim sjálf-
stæðisins, 1917. Þessi ókrýndi kor.ung-
ur var Friedrich Karl, prins af Hessen.
í bók sinni greinir Santavuori frá
fjö'da sögulegra staðreynda sem fram
að þvi voru jafnvel okkur ókunnar.
Höfundur dregur jafnframt upp heild-
armynd af stjórnmálamakki alls þessa
tímafoils.
Dyrnar að fangaklefanu-m opnuð-
ast og fangavörðurin fleygði inn böggli.
„Hérna“, sagði hann.
Bög-gullinn reyndist vera tölusettur
sekkur. Hann skall á gólfið rétt við
fætur fangans. B.... stóð á fætur, dró
djúpt andann og horfði á vörðinn.
„Þetta er hinn borgaral-egi fatnaður
yðar“ bætti vörðurinn við. „Þér eigið að
hafa fataskipti. Síðan verður komið að
raka yður“.
í sekknum vor-u föt þau og skór, er
B. . . . hafði verið í sjö árum áður. Föt-
in voru s-vo kryppluð, að ekki var eftir
a þeim þumlungur sléttur. Það var
fúkkalykt af skónum. B.... losaði um
brotin á skyrtu-nni. Það var líka fúkka-
lykt af þeim. Hann hafði rétt lokið við
að klæða sig er hárskierinn, (sem líka
var fangi) kom til þesg að ra-ka hann.
Klukkustundu síðar var farið með
hann að skrifstofu fangelsisims. í göng-
unum 'beið tugur fanga, albúinn til brott-
farar. B.... þurfti ekki að bíða eftir
því að röðin kæmi að honum. Um leið
og hann kom að dyru-num va-r foa-nn lát-
inn k-oma inn fyrir.
Liðþjálfi sat þar við borð og annar
stóð við hlið honum. „Komið nær“,
sagði sá er sætið hafði. „Þér heitið?
.... Og móðir yðar? .... Hvert er för-
inni h-eitið
„Ég veit það ekki“, anzaði B....
„Hvað þá?“ spurði liðþjálfinn. „Vitið
þér ekki hvert þér farið héðan?"
„Ég veit það ekki“, endurtók B........
„Ég veit ekki hvert á að fara með mig“.
Liðþjálfinn leit hann óhýru au-ga.
„Það á ekki að fara með yður eitt eða
neitt. Þér -getið farið út að borða há-
deg-isverð með konunni yðar. Slkiljið þér
mig?“
Fanginn virti hann ekki svars.
„Jæja, hvert er þá förinni heitið?“
spurði liðþjál-finn aftur.
„í númer 17 við Silfa-götu".
„í hvaða hverfi er það-?“
„í 2. hverfinu. Hversvegna er ég lát-
inn laus?“
„Er það nú spurning!" hreytti lið-
þjálfinn út úr sér. „Þér eruð látinn
laus, og svo er ekki meira með það. Þér
ættuð að vera guðslifandi fegi-nn, að
v'era laus við okkur!“.
Úr næsta herbergi voru B. . . . færðir
þeir munir verðmætir, er hann hafði
haft á sér fyrrum, armbandsúr úr nikk-
ei, lindarpenni og slitið seðlaveski, grá-
gr ænt, sem B.... hafði erft eftir föður
sinn. Seðlaveskið var tómt.
„Skrifið undir þetta“, sagði liðþjálf-
inn. Þetta var kvittun fyrir móttöku
lindarpennans, seðlaveskisins og arm-
bandsúrsins.
„Og þetta líka“. Það var önnur kvitt-
un, fyrir 146 flórínum, kaupi fangans.
Liðþjálfinn taldi hon-um peningana.
„setjið þetta svo á sinn stað“, sagði hann
loks.
B.... tók upp seðlaveskið, sem hann
var nýbúinn að setja í vasann, og tróð
peningunum í það, seðlum og smá-
mynt, öllu í einni bendu. Það var líka
fúkkalykt af seðlaveskinu. Loks var
honum afhent afrit a-f handtökutilskip-
uninni. Punktalínan er fór á eftir
„ástæða til handtöku", hafði ekki verið
útfyllt.
B.... dvaldist enn um stundarfjórð-
ung í -ganginu-m; -en var svo, ásamt
EFTIR TIBOR DÉRY
Sóley Kristín
Hákonardóttir þýddi
þrem öðrum föngum, fylgt í áttina að
að-alhliði fangelsins. Þeir v-oru komnir
góðan spöl áleiðis þegar liðþjálfi kom
allt í einu á eftir þeim og fór geist.
Hann benti á einn þeirra og lét tvo
varðmenn, vopnaða marghleypum, fara
með hann a-ftur inn í fangelsið. Nýrak-
að andlit mannsins varð alit í einu eins
og hann hefði fengið skyndlegt gulu-
kast og augun stirðnuðu.
Hinir þrír héldu áfram að hliðinu.
„Þarna er biðstöð sporvagnsins“, -sagði
vörðurinn og foenti. „Þið getið farið
þangað".
B.... stóð grafkyrr stundarkorn og
horfði niður fyrir fætur sér. „Hafið
yður á brott“, sagði vörðurinn önugur,
„eftir hverju eruð þér að bíða?“
„Ég er að fara“, sagði B.... „ég ....
ég má þá fara?“
Vörðurinn virti hann ekki svars.
B.... stakk afritinu a-f eyðublaðinu í
va-sann og steig yfir þrösku/ldinn. Þeg-
ar hann hafði gengið nokkur skref
fannst honum að hann yrði að líta um
öxl, en hann tók sig á og hélt áfram án
þess að gera það. Hann lagði við hlust-
irnar .... nei, það var enginn á hæl-
um honum, en-ginn að elta hann. Ha-nn
hugsaði sem svo, að ef hann kæmist að
bjðstöðinni án þess hendi væri lögð
þungt á öxl honum, án þ-ess nafn hans
væri hrópað, þá -gæti hann með réttu
talið sig sloppinn — frjálsan, alve-g
frjálsa-n. Og þó ....
Þegar hann kom að biðstöðinni,
sneri hann sér snöggt við — hann hafði
ekki verið eltur. Ósjálfrátt stakk hann
hendinni í buxnavasann, en f-ann þar
engan vaisaklút til þess að þurrka af
enni sér svitann. Hann steig upp í spor-
vagn, sem nam þar staðar með miklu
urgi.
B.... f-ór inn í vagninn. Mið-asölu-
stúlkan hafði þýða rödd og áfenga.
B.... keypti farseðill og settist innst í
vagninn, í eins-manns sæti o>g lét fara
lítið fyrir s-ér. Verkamaður kom og
settist á móti honum. Hann var með
hálfa tylft af bjórflöskum í opinni
tösku si-nni.
„Er þetta ekki nokkuð mikið?“ spurði
stúlkan og hló við.
„Ég er fjölskyldumaður, fiélagi", anz-
aði verkamaðurinn. „Konunni m-inni
þykir gaman að h-orfa á manninn sinn
drekka".
„Bara drekka?"
„Auðvitað".
„Dökkan bjór?“
„Já, dökkan".
„En sá ljósi er nú sarnt betri“.
„En það er nú samt sá dökki, sem
konan mín vill að ég dr-ekki", sagði
verkama-ðurinn.
Miðasölustúlk-an hló aftu-r. Sporvaign-
inn nam staðar. B.... fór út og tók
leigubíl. Bílstjórinn setti gjaldmælinn í
gang.
„iHvert er förinni heitið?“, spurði
hann að s-tundu liðinni, þar sem far-
þeginn steinþagði.
„TM Buda“, sagði B.....
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
5. nóvember 1967