Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1967, Blaðsíða 14

f Hoffellsfjöllum (IX, bls. 17): „Hátt
uppi í Hoffellsfjöllum í Hornafirði gnæf
ir við bláloftin klettur mikill, ferhyrnd-
ur sem hús í lögun og fagur á að líta,
gríðar hár og sést mjög langt og víða
að. Hann heitir Goðaborg og er nær lukt
ur jöklum. Um hann hafa gengið forn-
eskjusagnir einkennilegar. Einu sinni
var smali að elta kindur uppi í fjöll-
um í sólarupprás á Hvítasunnu. Sá
hann þá að borgin stóð opin. En í dyr-
unum lá geysimikið naut og ógurlegt
álitum. Vill hann hraða sér þaðan en
lendir þá í sandi og kafar djúpt í hon-
um. Hann sá þar og viðarlauf mikið
sér til undrunar og greip handfylli og
stakk í vasa sinn, elti svo kindurnar unz
hann náði þeim út í Setbergsheiði. Hann
hafði veitt því eftirtekt að hringlaði í
skóm hans. Sá hann nú að það var
gullsandur. En laufin voru peningar.
Varð hann af þessu vellauðugur og
gæfumaður.“
I þessari sögu er allt gamalkunn-
Ugt nema nautið ógurlega og þó er það
gamalkunnugt ef að er gáð. í Flateyjar-
bók er þess getið að Þrændur hafi blót-
að nautum og síðan hafa blótneyti verið
algeng á íslandi. Þau blóta og bölva og
snúast venjulega í mannýg naut. Ann-
ars hafa íslendingar haft lítið dálæti á
nautum sínum, enda eiga þeir ekki
nema tvær merkilegar sögur um kýr,
Auðhumlu og Búkollu. Aftur á móti hafa
þeir frá fornu fari trúað á hesta sína
og völsa þeirra. Þeir hafa eigi aðeins
haft kappreiðar heldur hestaat þar sem
hestar börðust. Á írlandi hafa menn
mikla ræður Morrigan förum bans og
í bardaga sínum við þann hvíthyrnda
rásar hann um allt írland og er hann
hefur unnið hann ber hann leifar hans
á hornum sér og dreifir um allt Irland,
endar hann ævi sína með að drepa
menn, konur og börn í sínu eigin landi,
Cuailnge, og eftir að hafa snúið baki
við hæðinni brestur hjarta hans og hann
kastar því upp sem svörtum steini af
svörtu blóði.
f hofslýsingum Goðaborganna er hof-
unum alls staðar lýst eins og kristnum
kirkjum. Það er ekki ólíkt því, þegar
fornenskir menn kölluðu hina fornu
goða aldursbiskupa. Hér skal tekið eitt
atriði í sambandi við Goðaborgirnar
sem ber grunsamlega kristinn svip. Þeir
gömlu, segja sagnirnar, gengu berfættir
upp á Goðaborgirnar, og gerðu þar bæn
sína. Þessar sagnir eru úr Hornafirði,
Álftafirði, Berufirði og Breiðdal.
F yrsta dæmi um þetta er úr Jök-
uldælu eða Jökuldæla sögu, að sögn Sig-
urðar Gunnarssonar (í Safni til sögu ís-
lands, 1866 II, bls. 495—97). Hin síð-
borna Jökuldæla hefur verið frá átjándu
öld, nema Pétur Pétursson bóndi á Há-
konarstöðum hafi skrifað hana, en ekki
er líklegt að Sigurður Gunnarsson hafi
ekki vitað það er hann skrifaði upp eft-
ir honum söguna. Sagan er prýðilega
skrifuð eins og Austfirðinga sögur yfir-
leitt. Jökuldæla segir að Hákon hafi
numið Jökuldal vestan ár frá Teigará til
jökla og búið á Hákonarstöðum. (Það
kirkjustaður á Jökuldal (innan í teign-
um sjást menjar af blótstaðnum forna).
Skjöldólfur, er bjó á Skjöldólfsstöðum,
var annar landnámsmaður á Jökuldal og
nam land allt austan megin Jökulsár,
frá Húsá (innan við Skeggjastaði) upp
að Hölkuá (Hölkná). Skjöldólfur byggði
bæ sinn í landnámi Hákonar og reidd-
ist hann Skjöldólfi er hann byggði þar
að sér fornspurðum og skorar hann
Skjöldólf á hólm. Skyldu þeir berjast
á hólma í Hólmavatni (það er á Tungu-
lieiði milli Jökuldals og Vopnafjarðar).
Hákon dýrkaði Þór. Stóð hof hans í
felli norður og upp af Hákonarstöðum.
Það heitir Þórsfell. Þangað gekk Hákon
hvern morgun, þegar fært var veður,
berhöfðaður og berfættur. Þegar kom
að hóimstefnudegi var Hákon snemma
á fótum og gekk til hofsins að biðjast
fyrir, en frosthéla hafði fallið um nótt-
ina og kól Hákon á minnstu tá. Af
þessu taldi hann sér fótinn stirðan til
vígs, tók sverð sitt og hjó af tána, batt
svo um og reið til hólmsins. Þennan
sama morgun bjóst og Skjöldólfur
snemma til hólms, hafði hann með sér
skjaldkonu sína er Valgerður hét. En
sem þau koma norður á heiðina sáu þau
á einni tjörn átján álftir sárar. Sagði
Skjöldólfur að skjaldmeyin skyldi
gæta álftanna á tjörninni þangað tilhann
kæmi aftur. Síðan reið hann á hólminn
og barðist við Hákon. Lauk svo við-
skiptum þeirra að Skjöldólfur féll og
heygði Hákon hann þar á hólmanum.
En það er að segja af skjaldmey Skjöld-
ólfs að hún elti álftirnar þar til hún
sprakk. Heitir tjörnin síðan Valgerðar-
hlaup.
Arn.; Goðalandsjökull, Rang.; Goða-
steinn, Rang.; Goðaskógur, Árn.; Goða-
skarð, Árn.; Goðasand, Eyf.; Goðhóll,
Hvítársíða; Goðavöllur, Árn.; Goða-
völlur, Eyf.; Goðadalur, Skag.; Goða-
dalur, Strand.; Goðahöll, Hvítársíða.
- SMÁSAGAN
Framhald af bls. 12
kominn yfir þessa vitleysu, hugsaði ég.
Eða hann hafði leitað læknis, það þótti
mér þó ótrúlegra.
En á fjórða degi um tvöleytið birtist
hann. Hann virtist nú allur annar mað-
ur, rólegur og hægur í fasi, engir svita-
dropar á enninu, augnaráðið kyrrlátt.
Það var eins og einhver annarlegur
friður væri yfir honum.
— Alltaf að mála? sagði hann í spurn-
artóni.
— Já, það má segja það.
Hann leit ekki á myndina þar sem
hann þóttist hafa séð grá augu máluð í
efra hornið til hægri.
— Skrepptu með mér út í kaffL
Ég sá ekki ástæðu til að neita.
Við gengum af stað, ætluðum inn á
Skála.
— Mér líður svo vel núna, sagði hann.
— Það þykir mér vænt um að heyra,
svaraði ég.
— Það voru augun. Þau voru að gera
mig kolvitlausan. Nú er allt komið í
lag.
— Prýðilegt, sagði ég og vildi forðast
að fara lengra út í þá sálma.
Ég veit ekki hvað það var, sem kom
yfir mig á leiðinni eftir AusturstrætL
Kannski var ég að fá einhverja pest.
Eitthvað af þessu sem er alltaf „að
ganga“. Slíkt endaði oft með uppköst-
um, hefur mér skilizt. Ég fann að ég
varð að flýta mér til baka. Komast
heim áður en ég færi að kasta upp.
— Viltu hafa mig afsakaðan, mér varð
illt, allt í einu, ég verð að fara heim
og leggja mig, sagði ég. Það kom ein-
kennilegur svipur á andlit hans. En
hann tók þessu vel, allt væri í bezta
lagi, augun líka. Hann væri búinn að
ná valdi yfir þeim. Ég fór heim, og svo
einkennilegt sem það kann að virð-
ast, fann ég ekki lengur til sjúkleika;
sú tilfinning hvarf með öllu um leið og
ég kom inn í herbergið mitt. Ég hætti
við að leggja mig og fór að mála, gekk
meira að segja óvenju vel. Ég vann af
kappi til klukkan niu um kvöldið. >á
var ég orðinn svangur, svo ég lagði
leið mína niður í bæ til þess að fá mér
einhversstaðar matarbita.
1 Lækjargötunni mætti ég listmál-
ara, kunningja mínum.
— >á er hann farinn veg allrar ver-
aldar, sagði hann, röddin einhversstað-
ar mitt á milli glettni og alvöru.
— Hver þá?
— Hefurðu ekki frétt það?
— Nei, ég hef ekkert frétt.
— Einar skaut sig þar sem hann sat
yfir kaffibolla á Skála klukkan hálfþrjú
í dag.
Mér varð orðfall í fyrstu.
— Jæja, blessuð sé minning hans. Ég
reyndi að segja þetta í sama tón og
kunningi minn, með samblandi af alvöru
og skopi.
Við kvöddumst eftir smávegis ómerki-
leg_ orðaskipti.
Ég fór heim og tók myndina með hin-
um ímynduðu augum og reif hana í
tætlur.
Mér leið ekki vel. Kuldahrollur lædd-
ist um mig og ég gekk um gólf eirðar-
laus, eins og maðUr sem á eitthvert
þýðingarmikið atriði óuppgert. Og veit
að svo verður áfram.
Dæmið verður aldrei reiknað vegna
þess að veigamestu tölurnar vantar.
En hver lægi nú á líkbörum ef ég
hefði farið með honum út í kaffi?
Goð á Reyðarfirði.
nautaat á sama hátt. Þar endar nauta-
ránið mikla, Train Bo Cuailnge, á nauta-
ati. Frá því segja bræðurnir Alwyn og
Bringley Rees í „Celtic Heritage", Lond-
on 1961, bls. 59. Nautin þarna heita Hvít-
horni og Donn í Cuailnge, öðru nafni
Hvítur og Svartur. Þeir höfðu báðir ver-
ið endurbornir í ýmsum dýrum. (Hér
sést hvaðan Edda hefur endurburðar-
kenningu sína). Þeir höfðu fyrst verið
göldróttir svínahirðar Ochalts konungs
síd (huldufólks) í Connacht, síðan
Bodbs konungs síd (huldufólks) í
Munster. Fyrst voru þeir vinir, síðan
keppinautar. Síðar birtust þeir í hrafna-
líki og spáðu drápi, er þeir sjálfir
mundu yalda í líki sjávarskepna er þeir
gleyptu hvor annan. Síðan reyndu þeir
sig sem kappar unz þeir snerust í illa
anda og síðan í vatnssnáka. Annar
þeirra, er Medb drottning tók úr brunni,
réð henni að giftast Aitill. Hinn, sem
tekinn var úr á í Cuailnge af Fiachma
mac Dairi, spáði bardaga við skepnurn-
ar í Connacht. Kýr gleyptu báða og
voru nú endurbornir sem langbeztu
tarfar sem nokkru sinni sáu dagsins
Ijós á írlandi, Hvítur og Svartur. Tarf-
urinn í Cuailnge gat skýlt hundrað her-
mönnum frá Munster frá hita og kulda
og fimmtíu unglingar gátu á sama
kvöldi leikið sér á baki hans. Daglega
gat hann keflt fimmtíu kýr og átt fimm-
tíu kálfa daginn eftir. í nautaráninu
er þriðji bærinn frá Skjöldólfsstöðum).
Út frá Skjöldólfsstöðum stendur bærinn
Hjarðarhagi, skammt frá Teigará. Teig-
ur var ónuminn milli landnáms Há-
konar og Þorsteins Torfa, er nam Jök-
ulsárhlíð og bjó á Torfastöðum (í Hlíð),
og lögðu þeir hann til hofsins svo sem
Landnáma segir. Þar er nú Hofteigur,
að er eðlilegt að Ólafur Briem
(í „Heiðinn siður á íslandi", 1945. bls. 24)
skyldi álíta þetta kristin áhrif. Því
miður höfum við átt of fáa kaþólska
fræðimenn til að benda okkur á hvaðan
þessar kárínur væru ættaðar. Líklega
myndi prófessor Baetke geta það eða
Hermann Pálsson. Hins vegar kemur
það ekki til mála að rekja þetta til
sjálfspísla Óðins eins og Hamel gerði.
Við þetta er enn að bæta að hér sjást
síðustu goðanöfnin á Austurlandi. Næst-
ur er Goðafoss á Norðurlandi. Ekkert
af þessu er í nafnaskrá Þjóðsagna Jóns
Árnasonar nema nöfnin á Suðurlandi
og Goðatindi á Hofi í Álftafirði. Hin
eru öll í þjóðsögum Sigfúsar Sigfússon-
ar, en sumum náði ég í örnefnasöfnun
um Austurland. Eru þjóðsögur Sigfúsar
ekki lítið afrek í íslenzkum þjóðfræð-
um. Önnur goðanöfn eru í Kristian
Kálund, Bidrag til historisk-topografisk
Beskrivelse af Island, Köbenhavn, 1882,
registur: Goðadalur, Árn.; Goðafoss,
Svarfaðardalur; Goðahóll, Kjós; Goða-
hóll, Árn.; Goðahóll, Borg.; Goðahóll,
Mýr.; Goðahóll, Dal.; Goðahóll, Skag.;
Goðahús, Eyf.; Goðalág, Skag.; Goðalág-
ar, Árn.; Goðalágar, Rang.; Goðaland,
Goðsteinsmýri.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. febrúar 1967