Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Blaðsíða 13

GYLFAGENNBN3
Tetknari Hara!Jur Guðber^sssn
W MÆITI QANQLERi: ÞETTA ERÚ UA/DARLIfi Ti'C-
EWDI, El? NÚ SEQIR >Ú. CEY5I/HKIT HOí MUM
VALHÖLL V£I?A. ALLÞRÖNGT MUN />AR OPT VERA
FYRIR DURUM. p
ÞA SVARAR HARR: HV/ SPYRR ÞÚ EIGI ÞESS, HUERSU
MARGAR DYRR ERV’A HÖLLINVI £ÐA HVÉRSU STÓRAR?
EF ÞÚ HEWR ÞATSAQT, ÞA HUNru SEQJA.AT HlTT
£R vmdarugt.ee eigi MA MNQA ÚT OK imm mverr,
---*------------------- fR VILL*
£N ÞAT ER MEÐ SÖNNU AT SEQJA. AT £(GI ER ÞRÖNGRA AT
. SKIPA HANA EN QANQA 'l HAMA. HER M'ATTÚ HEYRfl 'l
-^(JRTMMíSM'ALU/í:
Þ’AfAÆLTI GAMGLERI: ALLMIKILLMAMMFJÖLÐIERT VALHÖU. SVA NJÓTA EK
TRÖ MINMAR, AT ALLMlKlLL HÖFÐIMGI ERÖDIMM, EKHAMN STÝRIR SV'A
MIKLUM HER. EDA HVATER SKEMAtTUN ElMHERiA. P'A ÉR ÞEIR DREKKA
' EIGH
goða rituð af Ara fróða, og ef margar
elikar heimildir hafa verið til, hafa höf-
undar íslendingasagna átt kost á drjúgri
fræðslu um ýmsa merka menn söguald-
«r. Tímatal Eyrbyggju og Laxdœlu sýn-
ir tiivist mjög merkilegra heimilda um
(þau efni, og sama sýna annálar (sem
eru yngri). í Njálssögu eru notaðar
uokkuð gamlar mannfræðiheimildir,
eem standa upp úr hér og þar eins og
forngrýti. Jón Jóihannesson hefur fært
itöluverðar líkur að gamalli Ævi Drop-
iaugarsona. f Orms þætti Stórólfssonar
er vitnað í íslendingaskrá: hvers vegna
ekyldi sú sakleysislega tilvitnun ekki
geta verið rétt, þó a'ð hnin sé í vondum
íélagsskap? Ef svo er, hefur hún náð
yfir marga menn. Brot er til af íslend-
ingadrápu. Það hefur þó aldrei verið til
emhver gömul skrá um hetjur og höfð-
ingja söguaidar, rétt eins og tfl er
Skáldatal, en skráin hefur eftir öilu að
dæma verið miklu fyllrL Hér má benda
á fyrirmynd eða þá fyrirrennara: fs-
lendingadrápu Eyvindar skáldaspillis.
Samkvœmt því, sem sagt hefur
verið í þessum kapitula, hafa söguritar-
arnir verið höfundar, sem settu íslend-
ingasögwr saman úr mörgum heimildum,
bæði skráðum og óskráðum. Verða þá
íslendingasögur að heimildum til noikkru
Ckari konungasögum en í fljótu bragði
virðist, og er óefað, að rannsakandi ís-
lendingasagna getur haft gagn af áð
Iþekkja nokkuð til konungasagna. Að
lokum: íslendingasögur eru bókmennta-
tegund, sem á sér óslitinn þróð frá upp-
hafi til enda, óslitna þróun, unz hnign-
unin kom yfir hana.
Áður en horfið er frá þessu efni, verð-
ur enn að geta um eina leið, sem stöku
menn hafa farið í skýringum á heimild-
um sagnanna.
Spurningunni um heimildir sagna
Rvarar „bókfestukenningin" ekki með
meinu einstöku orði, heldur hlýtur svar-
4. desember 196(J -----------------
ið að verða breytilegt frá sögu til sögu:
með þessari rannsóknaraðferð er ein-
mitt reynt að fá hverja sögu tii að vitna
um sjálfa sig. Heimildimar kunna a'ð
hafa verið mjög misjafnar, og hafa
sennflega verið, sömuleiðis mankmið höf-
undanna. Laks er ekki að gleyma, að á
svo löngum tíma og miklum breytinga-
tíma má búast við, að bókmenntagrein
táki miklum stakkaskiptum, hún þróist
og breytist, svo að það sem á við á
einum mannsaldrinum, á ekki við á öðr-
um. Verður siðar raett nánar um það.
En hér kemur fleira tfl, sem leiðir í
allt aðra átt Hugur mannsins hefur
ævirflega tilineigingu til að leita ein-
faldra úrfausna, og tilfinninga-líf manna
er geffð fyrir sveiflur fram og aftur. E£
maður er neyddur til að sleppa einni
skoðun, er honum hætt við að sveiflast
tii andstæðu hennar. Nú má sjá ýmsa,
sem sleppa trúnni á „sagnfestuikenning-
una" eða þá trúnni á gildi mumflegra
arfsagna, sveiflast yfir í andstæðar hug-
myndir. Nú á allt að vera skáldskapur,
hugsmíð hiöfunda. Menn tala gleiðgosa-
iega um rómana. Mér þykir leitt, að ég
hef enga trú á gildi þvilíkrar dingui-
hreyfingar. í stað hennar verða menn
að leggja allt kapp á að standa báðum
fótum á jörðu og lieita nöksemda með
þolinmæ’ði. Ekiki er fyrst og fremst þörf
svo kallaðra „djarflegra" (það er rang-
yrði, hér þarf engrar dirfsku við),
„snjallra" eða æsilegra hugsmíða, held-
ui röksemda, sem hald er í. bað er
ævinlega freisting að falla fyrir einföld-
um skýringum, en veruleikinn er oftast
margfbrotinn, og útlistun hans krefst
þolinmæði og raunsýnL
Huglœg og hlutlœg rök
Huglseg oig hlutlæg rök heitir fimmti
kafli bókarinnar. Þar segir á þessa leið:
I formá-lanum að Sturlunguútgáfu
Guðbrands Vígfússonar (§ 12), fjallar
hann um timasetningu íslendingasagna.
Það er eins og hver mksemdin eftir aðra
fari fram hjá í fylkingu, og hann finnur
tii annmarkíL, vandkvæða á að treysta
iþeim. En eitt er eftir sem sázt svíkur.
„Bezt er að hyggja að blæ og svip
sögu; þó að henni sé spillt í seinni tfðar
búningi, hverfur blærinn þó aldrei
alveg; jafnvel hin versta þeirra, Svarf-
dæla, sýnir þó fornleg merkL Engin
yfirmálun getur hulið fornan þokka
ósvikinnar sögu, eins og Kormákssögu
eða Hávarðar; og ekki megnar heldur
uppgerð annars tíma en sannur er að
gefa Kjalnesingasögu eða Víglundar-
sögu flornan svip“. Nú leiikur það ekki á
tveim tungum, að Guðbrandur Vigfús-
son hafði harla næman smekk á íslenzkt
mál og íslenzkar sögur; en mundi hon-
um ekki geta sézt yfir, hvað var „forn
þokki“ og hvað var aðeins „þokki"?
Söguritararnir horfðu aftur, þeir reyndu
að lýsa liðnum tíma; þeir voru ólikir
menn, eins og sögurnar sýna; en mflli
margra sagna mundu aðeins vera nakk-
ur ár eða árafugir; á hvers manns færi
mundi þa'ð þá vera að ráða aldur þeirra
aðeins af blæ og einkennum? Og vist
er það, að fáir munu nú aðhyllast þá
íullyrðingu, að Hávarðarsaga sé gömul.
Þetta var um hið græna tréð, en hvað
mun um hið visna? Hvað mun um það,
þegar Pétur og Páll þykjast geta tíma-
sett sögur eftir blæ og svip? T.d. menn,
sem settir eru í að skrifa doktorsritgerð-
ir, hafa aðeins kynnzt íslenzkum sögum
íyrir fáum árum, hafa ef tfl vill ekki
lesið nema nokkrar þeirra, og ef til ivll
flj ótlega.
Nei, auðsætt er, a'ð þetta kann ekki
igóðri lukku að stýra. í staðinn verður
af öllum kröftum að leita áþreifanlegra,
hlutlægra röksemda og reyna að gera
sér grein fyrir gildi hverrar þeirra.
Sjaldnast er að ræða um algera vissu,
vanalega líkindi og verður að meta, hve
mikil þau séu. Ekki ber að lasta næm-
leik á blæ sögu, en þeirri tilfinnin.gu
þarf að gefa mál, henni þarf að breyta
í skynsemisrök. Og varast verður eftir
mætti að rugla saman einkennum og
aldurseinkennum.
Samkvæmt þessu ber fyrst að Ieita á-
þreifanlegra hlutlægra röksemda og
reyna að meta þær hverja fyrir sig og
í hvert sinn. Sfðan koma þau rökin, sem
síður eru áþreifanleg, þar á meðal blær
og svipur, ef unnt er þá að festa hendur
á þeim.
Tilgangurinn er hér ekki að flytja mái,
ekiki að „sanna“ neitt, heldur aðeins aé
öðlast vitneskju um hvar vér stöndum,
hvað vér vitum eða þykjumst hafa réiti
tfl að álykta.
Aldur handrifa
í sjöunda kafla fjallar um aldur hand-
rita. Þar segir m.a:
Á
f*-áður en gerð er athugun á þvi,
hvort unnt sé að notfæra sér vitneskju
um aldur handrita til að támasetja sög-
ur, verður að víkja að aldri handrita:
Hvernig er hægt að vita um hann? Ör-
sjaldan er haegt að finna sagnfræðileg
rök eins og er um Möðruvallabók og
Fiateyjarlbók og fáein önnur handriL
Vanalega eru röksemdirnar úr forn-
skriftarfræði og stafsetningu (og þar
kemur málssagan inn í). Óefað komast
sérfræðingar í þessum efnum nærri
sanni um aldurinn. En þegar þess er
gætt, að ætla má að skrifari geti haldið
sömu einkennum mikið af ævi sinnL
þá er óhjákvæmilegt að vera við búinn
að minnsta kosti 1—2 áratuga skekkju á
ihvorn veginn.
En hver er svo vitnisburður aldurs
bandrita um aldur ritverka? Aðeins
sjaldan eru Ihandrit íslendingasagna
eldri en 1300, en líklega er þáð ekki svo
mikið að marka. Það er ævinlega hættu-
legt að draga ályktun í blindni af þögn
heimilda, ef ekki kemur annað til. Geta
má þess, að veraldlegar samtiðarsögur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13