Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1963, Blaðsíða 4

essir tveir fyrstu bæir á
Brunasandi, sem nú
hafa verið nefndir, voru báðir
reistir undir brún Eldhraunsins,
þar sem það liggur fram á sand-
inn. Þar hefur þótt skýlla held-
ur en frammi á sléttunni, þar sem
ekkert skjól er að finna, hvergi
afdrep fyrir vindum og veðrum
okkar næðingssömu veðráttu.
En manneskjan þarf fleira en
skjólið til að geta lifað. Það er
að vísu mikils vert fyrir allan
vöxt og gróður en það er ekki
nóg. Lífsbjörgin kemur ekki
þangað af sjálfu sér. Það þarf að
bera sig eftir henni, það þarf að
setja sig niður. þar sem afkomu-
möguleikarnir eru vænlegastir,
bjargræðisvegirnir líklegastir til
að verða auðfarnir, landkostirnir
bezt nýttir fólkinu til framfæris.
Þannig myndaðist íslands dreifða
byggð. Þannig heíur hún þróazt í þús-
und ár, allt frá landnámstið og fram á
þennan dag. Þessi var lika þróunin í
landnámi yngstu sveitarinnar á íslandi
— Brunasandsins. Þriðja býlið, sem
þar er reist hjúfrar sig ekki upp við
úfnar brúnir Eldhraunsins. Því er val-
inn staður all-langt frammi á sléttunni.
Þar er að vísu næðingssamt, en þar þarf
ekki að óttast landiþrengslin. Þar er
fuillgott undir bú, slægjur sæmilegaa: og
vaxandi og úrvals-beit í nýgræðunum,
þar sem gróðurinn er að fikra sig fram á
sandinn. Það ber sannarlega nafn með
rentu: Sléttaból. — Hvergi sést bær á
dðru, eins flatlendi.
Sléttaból er byggt úr landi Foss
é Siðu. Þaðan komu líka landnemarnir,
Oddur Sverrisson og kona hans, Guð-
rún Björnsdóttir og þrjú börn þeirra.
Ekki virðast þau hafa dvalið nema eitt
ár á Sléttabóli, því að næsta ár eru þau
aftur talin til heimilis á FossL
Þau hjón, Oddur og Guðrún, mumi
hafa verið viðloðandi á Fossi á þessum
árum beggjamegin við 1835. — Oddur
var kunnur Skaftfellingur á sinni táð,
sonur Sverris Eiríkssonar, bónda á
Rauðabergi o.v. og síðari konu hans,
Sigríðar Salómonsdóttur frá Seglbúð-
um. Þau giftust 28. júní 1789. Var
Sverrir þá næstum fimmtugur ekkju-
maður, en brúðurin 23. ára yngismær.
Meðal barna þeirra (og bræðra Odds)
voru þeir Eiríkur sýslumaður í Kolla-
bæ, RunóLfur á Maríutoakka og Þorsteinn
í Króki í Meðallandi. Oddur Sverrisson
hafði mjög oft bústaðaskipti. Er talið, að
hann hafi átt heima á 9-10 jörðum í
Skaftafellssýslu og haft ábúð á a.m.k.
fimm þeirra. Er því tæpast von, að hann
hefði langa dvöl á Sléttubóli.
Oddur Sverrisson var því ekki kunn-
ur af búskap sínum, heldur fyrir ferða-
mennsku sína, því að hann var p>óstur
í meira en tvo tu.gi ára, fyrst úr Mýr-
dal til Austfjarða og síðar um skamman
tkna austan af Siðu og suður til Reykja
víkur. Oddur Sverrisson var hið mesta
hraustmenni, enda starf hans ekki heigl
um hent. Á vetrum ferðaðist hann jafn-
an fótgangandi, varð að vaða árnar og
brjótast yfir allar torfærur berandi póst-
töskuna á bakinu. Ekki munu aðrir lang
ferðapóstar hafa búið á Brunasandi. Er
því ekki úr vegi að setja hér eina sögu
um þennan ferðagarp. Er hún skráð
í Söguþáttum landpóstanna.
Eitt sinn var Oddur að koma að aust-
an og kom að Jökulsá í Lóni, þar sem
hún rann milli skara. Leizt Oddi illa á,
að hún væri fær og fór fram með ánni.
Bar þá að Björn prest Þorvaldsson í
Stafafelli, og var hann ríðandi. Fóru
þeir með ánni og taldi prestur hana
ófæra. Segir þá Oddur: „Þá fer ég yf-
ir hana“ — „Ætlar þú þá að fljúga?“
segir prest.ur. „Nei, ég veð hana, viltu
að ég beri yður prestur?" Prestur tók
þvi dauflega. Fer þá Oddur ofan fyrir
skörina, og tók vatnið fullt í bringspal-
ir. Spyr hann þá prest, hvort hann vilji
koma á herðar sér, og segir prestur:
„Hvað verður þá um hestinn?'' Snar-
ast Oddur þá upp og hratt hestinum of-
an í, tók prest á herðar sér, teymdi hest-
inn og óð vatnið nærri því á hendur.
„En eflaust hefur hann haft góða stöng“
bætti sögumaður við.
Eins og fyrr er sagt, dvöldust þau
Oddur og Guðrún ekki nema eitt ár á
Sléttabóli. Næsta ár — árið 1835—36
er sr. Bergur Jónsson talinn þar til
heimilis ásarnt síðari konu sinni, Þórdisi
Guðmundsdóttur. Þegar hér var komið
sögu, var sr. Bergur kominn yfir hálf-
áttrætt, orðinn blindur og hættur prests
skap fyrir meira en einum áratug. Það
var því með mi'klum ólíkindum, að hann
faeri að stofna til búskapar að frumbýl-
ingahætti. Enda mun það ekki hafa ver-
ið meiningin. Það eru synir hans, Þoor-
leifur og Þorbergur, sem hér hafa alla
framkvæmd og forustu. Þeir voru báðir
um þrítugt og staðfesbu báðir ráð sitt
þetta haust, 13. okt. 1836. Síðan bjuggu
þeir í tvíibýli á SléttabóLi mörg ár. Sáð-
ar bættist þriðja býlið við, og var þá
mannmargt á þessari jörð, þar sem gras-
gefið sléttlendi Brunasandsins breiðir
úr sér á alla vegu.
Eitt af býlunum á Sléttabóli hét Mið-
ból. Það stóð nokkru ofar en hinir bæ-
irnir — nær hrauninu. Um og eftir miðja
síðustu öld bjó þar Guðmundur Er-
lendsson frá Grímsstöðum í Meðallandi.
Hans sonur var einn kunnasti maður á
Suðurlandi á sinni tíð, — Guðmundur
„kíkir“. Guðmundi Erlendssyni hefur
víst íundizt nokkuð næðingssamt þarna
suður á sléttunni. Svo mikið er víst, að
hann flutti bæinn upp að hraunbrún-
inni og nefndi Hraunból. Þar hefur bær-
inn staðið síðan. En frammi á Slétta-
bóli hefur nú um mörg ár aðeins verið
eitt býli, og nú búa þar bara tvær
manneskj ur.
Sléttaból er afskekktur bær, og er þar
jafnan fáferðugt, nema þegar fjöru-
eigendur ofan af Síðu „ganga“ á reka.
En einu sinni fékik fólkið á Sléttubóli
fleiri næturgesti en sögur fara af á öðr-
um bæjum hér um slóðir. Þegar þetta
gerðisit, bjó á Sléttubóli Geir Jónsson
frá Hvoli með tveim börnum sínum upp-
komnum, Solveigu og Siggeiri, sem þar
búa enn í dag. Auk þess var á bænum
systir Geirs, Jóhanna, í hárri elli, þá
búin að vera blind allmörg ár, en ann-
ars sæmilega ern. Geir á Sléttabóli varð
bráðkvaddur 8. janúar 1954.
Það var dag einn seinni hluta góu að
afliðnu hádegi árið 1944. Stinn sunnan-
átt hakti gráa vetrarþokuna inn yfir
sinubleika sléttu Brunasandsins. Utan úr
þokunni koma gangandi 15 menn. Þeir
sjást ekiki fyrr en þeir eru komnir heim
á bæinn, og þegar þeir ná sambandi
við fólkið geta þeir ekki gert sig skilj-
anlega. En það leikur enginn vafi á
hvaða gestir þetta eru. Þetta geta ekki
verið annað en skipsbrotsmenn. Þeir tala
erlent mál, en samt geta þeir gert fólk-
inu það ljóst, að þeir hafi verið langt-
um fleiri. Hinir hafi orðið eftir á leið-
inni framan frá sjó.
Heimilisfólkið bregður skjótt við og
skiptir með sér verkuan. Geir bóndi fer
fótgangandi. til næsta bæjar til að láta
vita um atburðinn og koma vitneskju
um hann til réttra aðila, Siggeir fer með
þrjú hross ásamt einum skipbrotsmanni
til að leita félaga hans, Solveig tekur
til óspilltra málanna við að hita kaffi og
mjóik og elda mat og sinna þessum nauð
stöddu gestum, sem fylla litla bæinn á
Sléttabóli.
Dagurinn líður. Um kvöldið kl. 9 koma
feðgarnir aftur. Með Geir koma nokkrir
bændur ofan af Síðu ásamt lækninum
á Breiðabólstað, Ólafi Tryggvasyni, en
Siggeiri fylgja næstum 30 skipbrots-
menn til viðbótar. Þeir höfðu staðnæmzt
við melkoll einn á leiðinni neðan frá
sjónum. Treystu sér ekki til að halda
lengra áfram í bili með félögum sínum.
Einn hafði sofnað þar svefninum langa.
Þessi rúmlega fjörutiu manna hópur
var skipshafnir af þrem brezkum tog-
urum, sem strandað höfðu — þennan
eftirminnilega góudag, allir nær sam-
tímis á Fossfjöru, er þeir voru á leið
frá Englandi til fiskveiða á íslandsmið-
um.
Þarna var nú allur þessi mannfjöldl
samansafnaður á bæ, þar sem húsa-
kynnin eru ekki önnur en sex fermetra
stofa, þriggja rúmlengda baðstofa,
þröng göag og smáeldhús. Þarna verða
þeir að vera um nóttina, því að nú var
komið náttmyrkur og vegur illfær upp
á Síðu fyrir langhrakta skipsbrotsmenn.
Og allt fór þetta vel. Bærinn var allur
gerður að einu rúmstæði og hey úr
Jhlöðunni var borið í fjárhús — og þar
gerð stór flatsæng þeim, sem ekki rúm-
uðust í bænum. Öllum var látin í té nær
ing og hressing, eítir því sem hægt var,
læknir var yfir mönnunum um nóttina,
og öllum reiddi ved af.
Þetta er sagan um næturgestina mörgu
á Sléttabóli á góimni 1944, og hvernig
á móti þeim var tekið með úrræðasemi
og hjartagæzku íslenzikrar gestrisni, eins
og hún hefux þróazt með fólkinu í Is-
lands dreifðu byggðum í þúsund ár.
4 LESBOK MORGUNELAÐSINS
17. tölublað 1963