Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1963, Blaðsíða 6

inn er kallaður til þess að gera að raun-
veruJeika. Existens-heimspekingarnir
hugsa þetta á eftirfarandi hátt:
1. Karl Jaspers: Verun mannsins er
ekki eitthvað, sem hvílir í sjálfu sér,
heldur einhvers konar samband, sem
vísar út fyrir sjálft sig. Verun er í
rauninni samband, sem heldur opnum
dyrum til allra átta, óstöðvandi hreyf-
ing út fyrir sjálfa sig (transcendence),
sem svifur eins og í lausu lofti. Þetta
ihefir þaer afleiðingar fyrir þann, sem
stenzt þessa raun, að hann strandar í
sífellu, brotnar í spón á sinni eigin
verun. Existens, verun, er eins konar
strand (Scheitern), en þá kemur til
skjalanna eins konar heimspekileg trú
(ekki kristileg trú, því að hún er ör-
yggi), sem skynjar „Guð“, hið óskilorðs-
bundna og altæka, sem samt verður
ekki skynjað í sjálfu sér, en er upp-
spretta verunarinnar. Og raunveru-
leika þessa sjáum við, þegar við kom-
umst í „lífsháska“, þ. e. við dauða, sekt,
kvíða o. s. frv., ávallt þegar við sjáum
það, sem bendir út fyrir hina eigin-
legu tilveru mannsins sem afmarkaðrar
tilveru. Heimspeki Jaspers er existens-
heimspeki, verunar-heimspeki, vegna
þess að hún reynir að brjóta til mergjar
sjálfa verunina.
2. Martin Heidegger reyndi fram til
1930 að lýsa byggingu, strúktúr, ver-
unarinnar. Hann taldi það fru.mbygg-
ingu, að maðurinn er í umheiminum,
að tilvera mannsins er tilvera með
öðru fólki, að hún er tilvera í
álhyg.gjum og beyg sem stafar af
því, að það er sem manninum sé
varpað út á hyldýpi, þar sem hann
tootnar ekki, eins og hann hafi ekkert
að styðjast við, vegna þess að líf manns
ins er í raun og veru „ekkert". En
sektartilfinningin stafar af því að mað-
urinn reynir að vera það sem hann er
ekki. Maðurinn týnir sjálfum sér á flótt
anum frá þeirri óhugnanlegu staðreynd,
að hann er „ekkert", og það er ekki
fyrr en í dauðanum, að maðurinn verð-
ur raunverulega „verandi“, þá fyrst
verður hann „hann sjálfur".
Síðan 1930 hefir Martin Heidegger
talið, að þetta „ekkert“, sem maðurinn
er, sé ekki neikvætt, heldur eitthvað
sem heldur manninum á floti. Það er
Verunin, sem gefur manninum hug-
rekki, kallar á hann til þess að vera
„hirði verunarinnar". En hvað er
Verun? Svar Heideggers er trúarlegr-
ar ættar: hún er það a'ð' vera, einnig það
sem Guð er.
3. Jean Paul Sartre er undir sterkum
áhrifum frá hugsun Heideggers á fyrra
skeiði hins síðarnefnda. Hann telur lífið
einnig vera tómleika, vera ekkert. En
hann skerpir alvöni verunarinnar með
sérstakri hörku, vegna þess að hann
er ateisti. Þar sem enginn Guð er til,
eru engin lögmál til sem takmarka mig;
ég hefi þá fullt frelsi til þess að skapa
mitt eigið lif og fylla það innihaldi. En
Sartre er að því leyti ólíkur Nietzsche,
að hann fagnar ekki þeirri uppgötvun,
að „Guð er dauður“, honum er það
ósegjanlega hræðilegt. Það frelsi, sem
ég hef, er nefnilega frelsi, sem ég er
dæmdur til. Ég verð því sjálfyr að
vera Guð, og það merkir, að allt líf
umhverfis mig verður án fyrirgefn-
ingar. Ég fyllist beyg gag-nvart umheimi
mínum, því að allt ógnar mér. Umheim-
ur minn vill takmarka frelsi mitt, en
fyrst og fremst þó náungar mínir, sem
ég lifi með. Ég þarf á náungum mín-
um að halda til að móta líf mitt, en
um leið verð ég háður þeim, og það
merkir að ég get ekki viljað mitt eigið
frelsi án þess að vilja frelsi allra. Og
vegna míns eigin frelsis neyðist óg til
þess að geía öðrum frelsið. Þetta er
vítahringur. Ég verð að gefa öðrum
frelsið og takmarka þar með mitt eigið
frelsi. Þetta verður ljóst í leikriti
Sartres, „Lokuðum dyrum". Þrjár mann
eskjur eru lokaðar inni f herbergi, sem
er gluggalaust og án útgöngu. Þau eru
í helvíti, því að enginn getur komizt út.
Stúlkan, Estelle, hefir engan spegil í
■tösku sinni, og enginn spegill er í her-
berginu. Hún getur því ekki gengið úr
skugga um, að hún líti sómasamlega
út. Hún biður því karlmanninn, Garcin,
að vera spegillinn sinn. En það geta
omenn aðeins verið, ef þeir elskast.
Garcin og Estelle fallast þá í faðma
-til þess að hjálpa hvort öðru með því
að vera augu hvort annars. En það er
önnur stúlka í herberginu, Ines, sem
einnig vill fallast í faðma við Garcin.
Hún hrópar því stöðugt til þeirra, sem
í faðmlögum eru: Þið eruð ekki ein!
Það er einmitt augnatillit annarrar
manneskju, sem gerir mig framandi
fyrir sjálfum mér. Þetta er baksvið
hrópsins í leikritinu: „Helvíti, það er
hinir“ (þ.e. hinir með augnatilliti sínu).
— Hin sanna verun, existens, er ein-
mitt það að ákveða í hetjudáð og ástríðu
■að lifa mannlífi þrátt fyrir allt. Hún
er þessi eina ákvörðun, án þess sagt sé
í hverju ákvörðunin er fólgin, já ein-
mitt þetta að láta sífellt nýja verun
verða til með nýjum lögmálum, nýjum
meginreglum. Þetta er sönn verun.
Því að verunin er ögrun, uppreisn.
4. Gabriel Marcel er ólíkur Sartre,
hann er kaþólskur, ag því er existens-
'íalismi hans kristinn. Hjá honum er
verunin fórn. Ég er ég sjálifuir, og ver-
un mín er trú; ég pr því aðeins ég
sjálfur að ég skilji sjálfan mig sem
verkefni, skyldu. En ég er þessa aðeins
megnugur, ef trúin er uppspretta ver-
unar minnar, ef ég hvíli í verun hins
altæka „Þú“, sem Guð er. Þá er sem
ég sé töfraður til þess að gefast, fórna
mér. — Hugsun Marcels hefir .greini-
legt kaþólskt yfirbragð.
Að lokum sjáum við í „ég-þú“-
heimspekinni hinni ósviknu verun lýst
á þann veg, að sigrazt er á takmörkun
hennar hjá Sartre. Náunginn, hinn ó-
kunni, takmarkar sjálf mitt, en þessi
takmörkun er ekki skilin sem helvíti,
eins og hjá Sartre, heldur sem himinn,
lausn. Allar mínar hugsjónir, siðferði-
legar og trúarlegar, loka mig inni í
sjálfum mér (helvítið), en það er þegar
ég mæti náunga mírrum á frjálsan
'hátt, á þann hátt sem hann krefst og
ætlast til af mér, að sjálfi mínu er
lokið upp, að ég leysist frá sjálfum
mér. Við getum því sagt, að lausnin
sé „hinir“ því að það er náunginn einn,
sem getur takmarkað mig í sjálf-
hverfu minni — en þó því aðeins að
ég sé reiðubúinn til þess að bera þá
byrði, sem hann er mér, og að gefa
sjálfan mig honum á vald án skilyrðis,
gangi til fundar við hann án fyrirvara
um eigin sjálfsákvörðunarrétt minn.
A sama veg og talað er um ex-
istens-heimspeki (verunar-heimspeki),
er einnig talað um existens-guðfræðú
Henni verður ekki lýst hér, til þess
þyrfti aðra grein. Existens-guðfræðing-
ar eru að vísu frumlegir, en þeir sækja
samt hugmyndir sínar tii existens-
heimspekingar. Og það vekur ekki furðu,
því að hjá existens-heimspekingunum
erum við komin í svo mikla nólægð við
hinar kristnu hugmyndir, að oft liggur
næst að spyrja: Er það ekki einmitt
þetta, sem fagnaðarerindið fjallar um?
Ef rætt er um baráttuna gegn subjekt-
objekt hugsuninni, gengur það þá ekki
einmitt guðlasti næst að hugsa sér Guð
sem objekt, sem hlut? Hið sama er uppi
á teningnum, þegar rætt er um sekt
mannsins, beyg hanis og vonleysi ein-
verunnar, skilninginn á dauðanum
o. s. frv. Trúin er einmitt andstæða
öryggiskenndarinnar hjá Lúther, hún er
eins konar ögrun; og verun hins
kristna manns verður varla betur lýst
en verunarheinispekingarnir gera.
Q LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1963