Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 18
JÓL Á FYRRI
EFTIR ELÍNBORGU LÁRUSDÖTTUR
nóttina etía jólaðaginn svo var 'heigin
rík í hugum manna i þá daga.
N<
Allt frá þvl, er kristni var lög-
tekin hér á landi, munu jólin
hafa verið mesta trúarhátíð kirkju-
ársins. Hefir þar eflaust valdið nokkru
um, að fyrir voru áður, í heiðni, hátíðir
ög siðir, að ncxkkru trúarlegs eðlis, til
þess að fagna hækkandi sól. Miðsvetrar-
blót voru gerð í því skyni að blíðka
guðina, svo að þeir yrðu mönnum vel-
viljaðir og gæfu góðæri. En menn glödd-
ust um leið yfir því að myrkasti tími
ársins var liðinn, dagur smálengdist Og
sól hækkaði á lofti.
Við tilkomu hins nýja siðar, kristin-
dómsins, var mjög auðvelt að láta þetta
falla saman við hátíðina til minningar
um fæðingu frelsarans og fagna á þann
hátt komu ljóssins bæði í andlegum og
veraldlegum skilningi.
ö.
á ferð á hinum dimmu skammdegis-
dögum og strákarnir hennar Grýlu voru
af sumum álitnir vexa jólasveinarnir.
Þeir byrja að koma þrettán dögum fyr-
ir jól, þar til þrettán eru komnir á
sjálfa jólanóttina. Svo smátínast þeir
burtu einn á dag og sá síðasti hverfur
á þrettándanum. Ekki voru þeir sýni-
legir mönnum, en samt voru þeir svo
Orðanlands var siður, allt fram
undir síðustu aldamót að slátra kind
rétt fyrir jólin, til þess að hafa nýtt
kjöt á jólunum. bessi kind var merkt
á haustin og stríðalin til jóla. Kindin
var ætíð kölluð „jólaærin“, hvort sem
um á eða sauð var að ræða.
Nokkrum dögum fyrir jól hófst hinn
eiginlegi jóla undirbúningur. Þá var
prjónleisinu lokið, en þó sátu sumar
konurnar enn við sauma. Allt heimilis-
fólkið varð að fá nýja flík, sama hve
lítilfjörleg hún var, aðeins að hún væri
ný, svo að enginn færi í jólaköttinn.
En jólakötturinn var skaðræðisskepna,
sem át alla, sem enga flíkina eign-
uðust. Sumir sögðu reyndar, að hann
æti aðeins jólaskammtinn þeirra. Það
var líka nógu slæmt, að verða af jóia-
matnum. Fólkið vildi ekki hætta á neitt
og því streittist það við, þar til allir
' >__________________
Fldum saman hafa jólin, hér á
landi, verið dýrlegasta hátíð ársins. Á
skammdegis dögum eygjum við þau
framundan eins og vin í eyðimörku.
Við enga hátíð ársins er bundinn jafn
mikill fögnuður, því að yfir jólunum
er alltaf sérstök helgi. Það er ekki
ósennilegt að tilhlökkunin um jólin hafi
komið fólki til að gera jólaföstuinn-
ganginn að merkisdegi, og minnast
hans með því að gefa fólkinu betri og
meiri mat þann dag en aðra daga.
Mun það jafnvel siður enn í dag. —
Jólafastan var merkilegur tími, því að
þá bar margt við bæði sýnilegt og
ósýnilegt mannlegu auga. Á átjándu öld
og lengi fram eftir nítjándu öld var sá
siður norðanlands að gefa fólkinu auka-
mat eitthvert kvöldið í fyrstu viku
jólaföstu. En hann átti helzt að koma
öllum á óvart. Húsfreyja læddist fram
meðan fólkið sat við vinnu sína í bað-
stofu og skammtaði fólkinu. Þegar disk-
arnir voru bornir inn, fleygði fólkið frá
sér vinnunni og settist að snæðingi.
Maturinn var ekki amalegur, hangikjöt,
magáll, sperðill , pottbrauð og flatbrauð
og vel við af floti og smjöri. Það þ.ótti
ekki ríflega skammtað, ef menn torg-
uðu, enda entist maturinn sumum í
marga daga og voru menn að smánarta
í þetta sem aukabita. Kom það sér vel
því að sjaldan mun hafa verið skammt-
að svo ríflega hversdagslega, að fólkið
væri vel satt. Þessi máltíð var kallaður
„kvöldskattur“.
Þetta er að manni virðist einskonar
forspil að því, sem koma skal og til
að minna á jólin, sem nú færast óðum
nær. En það var líka margt að varast
því að allt illþýði var í fylgd með
myrkrinu, til dæmis Grýla gamla og
karl hennar Leppalúði. Grýlu hræddust
öll börn. Hún var vís til þess að taka
þau í pokann sinn og eta þau á jólun-
um. Börn voru óspart hrædd með Grýlu.
En Grýla hafði þann kynlega eigin-
leika, að hún vildi ekki börnin, ef þau
voru góð eins og segir í þulunni um
hana:
„Hún er svo vandfædd
hún vill ei börnin góð
heldur þau, sem hafa miklar
hrynur og hljóð,
heldur þau, sem löt eru
á lestur o.g söng.
Þau eru henni þægilegust,
þegar hún er svöng.“
Grýla var þægilegur vöndur á
börnin. Hún og hyski hennar voru alltaf
nálægir veruleikanum að þeir voru
nefndir með nafni. Þeir heita:
Stekkjarstaur, Giljagaur, Stúfur,
Þvörusleikir, Pottaskefill, askasleikir,
Faldafeykir, Skyrgámur, Bjúgnakræk-
ir, Gluggagægir, Gáttaþefur, Ketkrókur
og Kértasníkir.
Nöfn þeirra gefa í skyn, hvaða hlut-
verki þeir gegndu.
An
lltaf var unnið mikið á sveita-
heimilunum í gamla daga, en aldrei þó
eins og á Jólaföstunni. Það þurfti mörgu
að kcxma í verk fyrir jólin og lögðu
sumir saman næstum nótt og dag og
urðu að nota vökustaura til þess að
sofna ekki út frá vinnunni. Vökustaur-
arnir voru einskonar klemmur, sem
settar voru á augnalokin til að halda
þeim opnum. Þeir voru notaðir á sum-
um heimilum fram yfir miðja nítjándu
öld. Vikan fyrir jólin var kölluð „staur-
vikan“. Þá var siður að gefa góðan
aukabita eitthvert kvöldið og var þessi
biti kallaður „staurbitinn.“ Mun þetta
hafa verið gert í þakkarskyni fyrir vök-
ur og erfiði fólksins og af öllum hafa
verið vel þegið.
Skömmu fyrir jólin var farið í kaup-
stað með prjónlesið og var mönnum í
mun að koma, sem mestu á markaðinn.
Bændur komu heim með kaffi, sykur
og fleira, sem heimilin þörfnuðust. Sum-
ir fengu sér brennivín á kút til hress-
ingar sér og kunningjum sínum. Þó
munu ekki margir hafa drukkið á jóla-
höfðu eignast flík á sig. Svo var að
gera jólaskóna. Ekki var þetta fljót-
unnið því að allt var saumað I hönd-
um.
” á var að matbúa. Lummur voru
gerðar og víða kleinur og mun þetta
hafa verið aðal kaffibrauðið í þá daga.
Laufabrauð var alltaf gert norðanlands
fyrir jólin. Hangikjötið var aðalréttur-
inn og mun hafa verið venja að sjóða
það á þorláksmessu og er sá siður enn
í dag við líði.
Fyrir jólin var þvegið úr rúmum og
af heimilisfólki. Állir urðu að vera
hreinir um jólin. Sumir áttu ekki til
skiptanna og þar, sem mörg börn voru
og fátæk heimili, voru börnin látin
liggja í rúminu meðan þvegið var af
þeim .Það var trú manna þá, og er
það líklega enn, hjá þeim sem ein-
hverju trúa, að guð gefi þurrk fyrir
jólin, og er þessi þurrkur kallaður „fá-
tækraþerrir“. Þá var bærinn vandiega
sópaður, rúmstokkar og rúmfjalir þvegn
ar, því að fátt annað innanstokks var
að þvo. Moldargólf voru þá í baðstof-
um. En hvergi mátti sjást rusl og falleg
brekán voru breidd yfir rúmin og ljós
kveikt eins víða og hægt var. Lýsis-
lampinn var þá eini ljósgjafi heimil-
anna. En fyrir jólin voru steypt kerti
úr tólg í þar til gerðum mótum. Var
hverjum heimilismanni gefið eitt kerti
í jólagjöf. Venjulega var eitt konga-
kerti steypt ef mótið var til, sem ekki
var á öllum bæjum. Sumstaðar vom
engin mót til og voru þá gerð strokk
kerti, sem kölluð voru, eru þau enn
eldri en förmkertin.
F ram til ársins 1770 var þríheil-
agt á öllum stórhátíðum. En þá var það
numið úr lögum. Ef aðfangadag eða
fjórða í jólum bar upp á sunnudag,
hétu jólin „brandajól“. Síðan heita
„brandajól" ef þríheilagt verður, en
„brandajól“ hin stóru nefna menn hina
fornu fjórhelgi.
Á fyrri hluta átjándu aldar eða allt
til ársins 1744 fóru fram messur á
jólanóttina í kirkjum landsins. Það
voru mikil hátíðabrigði og fóru allir,
sem gátu til kirkju, ef veður og færi
leyfði. Þó mátti ekki skilja bæina eftir
auða. Var því jafnan einn maður heima
ýmist karl eða kona. En fólkið gerði sér
grein fyrir að sá var í hættu, sem heima
sat, vegna huldufólksins, sem sóttist
eftir því að koma á bæina þegar fólkið
var fjarverandi. Þá hóf það dans og
leiki. Léti sá ginnast, sem gæta átti
bæjarins og tæki þátt í dansi og gleði-
látum huldufólksins var hann stundum
brjálaður, er fólkið kom frá messu, og
náði sér aldrei aftur. Það eru til marg-
ar sagnir um það hve grátt huldufólkið
lék mennska menn þessa nótt. En það
eru líka til sagnir um þá, sem sáu og
heyrðu hvað fram fór, en sakaði ekki og
gengu heilir af hólmi.
Jólahelgin hófst kl. 6 á aðfanga-
dag. Þá var húslestur lesinn. Fólkið sett-
ist á rúmin í baðstofu, klætt beztu föt-
unum sínum og hélt að sér höndum.
Sá sem las sat næst lýsislampanum,
sem hékk í maranum fyrir framan hjóna
herbergið. Lesturinn var langur og mátti
enginn hræra legg né lið meðan lesið
var. Þegar lestri var lokið gengu allir
til lesarans og þökkuðu lesturinn með
handabandi. Þá gengu konur fram,
og að vörmu spori var matur borinn
inn. Mun oftazt hafa verið heit kjöt-
súpa til matar norðanlands. Þar, sem
ekki var um nýtt kjöt að ræða, mun
kaldur matur hafa verið skammtaður
Og þá allskonar góðgæti eins og magáll
og sperðill, saltað kjöt, pottbrauð og
laufabrauð, reyktur lundabaggi og fleira.
Seinna u<m kvöldið var borin flóuð
mjólk eða kaffi með kleinum, lummum
og sýrópi. Undi nú fólkið vel hag sín-
um. Enginn gat torgað og var þó aðal
jólaskammturinn eftir. En hann kom á
jóladaginn og var aðalrétturinn hangi-
kjöt, flatbrauð, pottbrauð og einar þrjár
laufabrauðskökur á mann, ásamt stórri
sneið af smjörsköku. Á eftir var grjóna-
grautur með rjóma eða sírópi út á. Allt
var þetta herramanns matur. Skammt-
að var svo mikið að enginn torgaði.
En fól’kdð geymdi leyfarnar og treind-
ust þær sumum allt fram í þorralok
eða lengur.
Enginn mátti spila á spil, dansa eða
hafa í frammi nein læti, ekki rífast né
nota Ijótan munnsöfnuð þá var kölski
vís til þess að sökkva bænum með öllu,
sem í honum var. Ef menn spiluðu
kom kölski í spilið, eldra fólk vissi dæmi
þess. Fólkið hafði enga löngun til þess
að gera neitt af sér, því að mikið var
í húfi. Margir kveiktu á kertunum sín-
um svo að bjart var í baðstofu. Víða
mun það hafa verið siður að láta loga
ljós í baðstofu á jólanóttina og mun það
enn gert á mörgum heimilum bæði í
sveit og við sjávarströnd, því að jóla-
nóttin er helgust ailra nótta.
Eftir að messur voru afnumdar á
jólanóttina, tóku prestar upp þann sið
að hefja messur eldsnemma á jóla- og
nýársdag. Þá fór fólkið á fætur nokkru
eftir miðnætti. Karlmenn að sinna skepn
um og konur að mjalta og til búverka og
skammta. En áður en fólkið fór, var
lesinn húslestur úr Jónsbók. Ef langt
var til kirkju má gera ráð fyrir því,
að fólkið hafi ekki sofið lengi á sjálfa
42 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
33. tölublað 1962