Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1962, Blaðsíða 10

rússnesku herirnir áfram undanhal.di
sínu, og um tíma var keisarinn aS hugsa
um að hafa vetursetu í Lithauen, en
þegar ein af hliðarfylkingum hersins
vann sigur á Rússum í smáorustu, á-
kvað hann að halda áfram, þó að von
hans um stórkostlegan úrslitasigur yfir
rússneska hernum, færi þverrandi. Erf
iðleikarnir fóru hraðvaxandi. í héruð-
unum, sem her Napóleons fór um eftir
orustuna við Smolensk, voru ailir íbú-
arnir flúnir. Höfðu þeir tekið með sér
ail-t kvikfé og ógerlegt var að afla feeðu
handa hinum hungruðu hermönnum.
Rússar skildu ekki, hve Napóleon átti
við mikla erfiðleika að etja, og eftir
orustuna við Smolensk voru uppi há-
værar raddir í Rússlandi, sem kröfðust
þess, að herinn verði landið. Zarinn
svipti því de Tolley emhætti, en skip-
aði í hans stað hinn aldna hershöfðingj a
Kutuzof. Hann tók við yfirstjórn rúss-
neska hersins 29. ágúst. Þá var Napó-
leon kominn langleiðina til Moskvu, en
Kutuzof ætlaði að freista þess að stöðva
hann á hæðunum við þorpið Borodino
um 100 km. fyrir vestan borgina. Kutu-
zof hafði til umráða 120 þús. menn með
643 fallbyssur. Af her Napóleons voru
ekki nema 130 þús. menn búnir 587
fal'lbyissum, sem tekið gátu þátt í orust-
unni. Svo stórt skarð var þegar högigviö
í hinn mikla her, og át-ti næringarskort-
ur mesta sökina.
7. sept. lagði Napóleon ti'l atlögu. Báð-
ir herirnir sýndu frækilega framgöngu,
og tveir marskálkar Napóleons, Ney og
Murat, gátu sér mikillar frægðar í or-
ustunni, en keisarinn sjálfur tók ekki
eins virkan þátt í henni og hann var
vanur, því að hann þjáðist af þvag-
teppu. Orustan var mjög blóðug og í
henni féllu og særðust 90 þús. menn.
60 þús. úr liði Rússa og 30 þús. úr
liði Napóleons, þar á meðal margir hátt
settir hershöfðingjar. Um úrslit orrust-
unnar við Borodino sagði Napóleon,
þegar hann var fangi á St. Helenu: „í
fimmtíu orrustum, sem ég hef háð, hef
ég hvergi mætt eins harðri mótspyrnu
og í orustunni við Moskvu (Borodino)
og aldrei náð eins litlum árangri."
Eftir orustuna hél-du Rússar áfram
undanhaldinu, og her Napóleons dróst
lengra og lengra inn á auðnir Rússlands
án þess að honum tækist að vinna end-
anlegan sigur á fjandmönnunum. Rúss-
arnir eyddu öll héruð, sem þeir fóru
um og hungrið varð henmönnum Frakka
keisara æ þyngra í skauti.
Eftir að hinum særðu hafði verið
komið fyrir og hinir dauðu grafnir, héit
Napóleon áfram i áttina til Moskvu,
hinnar fornu höfuðborgar Rússlands.
Her Kutuzofs hörfaði gegnum borgina
til Tarutino, en þaðan gat hann ógnað
Napóleoni.
Eini gleðidagurinn í ailri herför Nap-
óleons ti'l Rússlands var 14. september,
en þá leiddi hann her sinn upp á
„Spörvafjall" og sá alla hina austur-
lenzku fegurð Moskvu blasa við sér.
Þegar keisarinn virti hið stórkostlega
útsýni fyrir sér, varð honum að orði:
„Það mátti ekki seinna vera.“ Hann
trúði því enn, að hér fengi herinn þær
vistir og þá hvíld, sem hann þarfnaðist
svo mjög. 15. september liélt herinn
innreið sína í borgina, og þá kom í
ljós, að orð Napóleons. „Það mátti ekki
iseinna vera,“ höfðu verið sögð of
snemma. Það var orðið of seint. Borgin
var mannlaus, íbúarnir voru flúnir og
höfðu brennt allt matarkyns. Um kvöld-
ið kom Napóleon til Kreml, nægilega
fljótt til þess að geta horft þaðan á
Moskvu brenna. Enn í dag vita menn
ekki með vissu, hvers vegna kviknaði
í borginni, en Napóleon varð þess strax
Æ'Ullviss, að íbúarnir hefðu kveilkt í
ihenni eftir skipun frá borgarstjóra sín-
um, Rostopschin, til þess að ó-vinirnir
gætu ekki hafzt þar við. í fimm daga
horfði Napóleon á eldana. Fyrst logaði
á nokkrum stöðum, en veðurguðirnir
voru Frakkakeisara óhliðhollir eins og
jafraan á þessari herferð hans. Eftir að
eldurinn kom upp hvessti mjög, og
stormurinn bar hann hús úr húsi, og
hverfi úr hverfi, þar til öll borgin varð
eitt eldhaf. Þrír fjórðuhlutar allra húsa
borgarinnar urðu eldinum að bráð, en
20. sept. tókst að ráða niðurlögum hans.
í blaðagrein, sem Ernst Moritzt Arndt
ritaði um Napóleon og bruna Moskvu,
sagði hann: „í miðju eldlhafinu situr þú
í hásæti eins og Satan í Helvíti, um-
kringdur dauða, eyðileggingu og glóð-
um. Þú situr í hirau forna hásæti zarsins
og virðir fyrir þér með ánægju rústirnar
og öskuna.“
En Napóleon var allt annað en hlát-
ur í hug, þessa haustdaga í Moskvu.
Hann var kominn í ógöngur. Hann hafði
ekki sigrað f jandmennina, hann gat ekki
elt Kutuzof lengra, og hann gat ekki
haft vetursetu í Moskvu. Napóleon hélt
dauðahaldi í það hálmstrá, að zar-
inn myndi fást til að semja frið nú,
þegar Moskva væri á vasldi Frakka.
Með friðarsamningunum hefði Napó-
leoni tekizt að bjarga því, sem eftir
var af her hans. En engin svör fengust
við orðsendingum þeim, sem hann sendi
zarnum eftir krókaleiðum. Rúman mán-
uð var her Napóleons í Moskvu og á
þeim tíma jókst neyðin og agaleysið um
allan helming. Talið er að minnst 10
þús. menn hafi látið lífið úr hungri og
sjúkdómum þennan mánuð. Napóleon
gerði allt, sem í hans valdi stóð til þess
að telja kjark í hermennina. Hann
lét jafnvel setja á svið gamanleiki og
halda tónleika.
Tíminn, sem Napóleon eyddi til
einskis í Moskvu, var dýrmætur. Rúss-
neski veturinn nálgaðist, en keisarinn
tók ekki ákvörðun um að yfirgefa borg-
ina fyrr en slegið hafði í bardaga milli
framvarðasveita franska hersins undir
stjórn Murats marskálks og hers Kutu-
zofs og Frakkar beðið lægri hlut. Þá
sá keisarinn, að honum var ekki leng-
ur vært í Moskvu.
★ ★ ★
Með brottförinni frá Moskvu hófust
fyrir alvöru þær hörmungar, sem að
lokum tortímdu hinum glæsilega her
Napóleons. Veturinn gekk óvenju
snemma í garð í Rússlandi 1812. Napó-
leon ákvað að halda frá Moskvu eftir
sömu leið og hann hafði komið, til
þess að forðast bardaga, en á leiðinni
var ekkert matarkyns að fá, því að
það hafði allt verið uppurið á austur-
leiðinni. Þó að keisaranum hefði á þenn-
an hátt tekizt að forðast mennska óvini,
biðu hans aðrir hættulegri óvinir, hungr
ið og kuldinn.
Það eina, sem hestarnir fengu að éta
var hálmur af húsþökum og dagleg
fæða hermannanna var mjölsúpa af
mjög skornum skammti. Eina kjötið,
sem þeir fengu, var af hestum, sem
drápust úr hor. Veturinn hélt innreið-
sína fyrir alvöru 3. nóvemfoer og dag-
inn eftir var 15 stiga frost. Frostið harðn-
aði dag frá degi, og hinir þunnu ein-
kenninsbúningar hermannanna reynd-
ust haldilitlir í kuldunum. Kutuzof kom
í humátt á eftir hinum flýjandi her, og
oft sló í bardaga milli framvarðasveita
Rússa og bakvarðasveita Napóleons.
Napóleon hugleiddi hvort hann ætti
að nema staðar og leggja til orustu við
Kutuzof, en hann varpaði huigmynd-
inni frá sér. Hann gat ekki lagt það á
hina hrjáðu hermenn sína.
, Um miðjan nóvember kom franski
herinn til Smolensk. Menn vonuðu að
þar væri mat að fá handa hinum lang-
soltna her, en sú von brást. Franski
herinn hélt því píslargöngu sinni áfram.
Dagana 26.—29. nóv. náðu hönmungarn-
ar hámarki. 26. nóv. lét Napóleon byggja
tvær brýr yfir ána Beresina við Studi-
anka og hermenn hans ruddust yfir fljót
ið. Hermenn Kutuzofs lögðu til atlögu
við Frakkana á austurbakka árinnar. Á
vesturbakka hennar tóku rúsisneskir her-
menn einnig á móti hinum hrjáða
Frakkaher, og nú átti að gereyða hon-
um. Það tókst þó ekki, og að morgni
29. nóvemfoer skipaði Napóleon mönn-
um sínum að brenna brýrnar. Þó voru
enn margir á austurbakkanum, bæði
hermenn og óbreyttir borgarar, sem flú-
ið höfðu á náðir hersins. Þeir voru því
seldir í hendur óvinunum. Margir ör-
vílnuðust og köstuðu sér út 1 ána milli
ísjakanna, sem ólmuðust í straumkast-
inu. Aðrir ruddust inn í logana til þess að
reyna að bjarga sér, en flestir þessara
örvæntingarfullu manna urðu annað
hvort hinu kolmórauða fljóti eða eld-
inum að bráð. Talið er að 30 þús.
menn hafi látið lífið við Beresina, en
Rússar tóku 12—15 þús. til fanga, því
að flestir þeirra, sem eftir urðu á a.ust-
urbakka árinnar, voru vopnlausir.
Daginn, sem Napóleon lét brenna
brýrnar yfir Beresina, skrifaði hann ut-
anríkisráðherra sínum, sem orðið hafði
eftir í Vilna, þegar herförin hófst. „Her
inn er fjölmennur", skrifar keisarinn,
„en upplausnin innan hans er hræðileg.
Ég þarf hálfan mánuð til þess að safna
hernum saman undir fánana, en hvar
fæ ég þennan hálfa mánuð? Kuldinn og
neyðin hafa leyst upp herinn. Við
þrömmum til Vilna, en getum við numið
staðar þar? .... Ég veit ek'ki, hvaða
hryðjuverk þessi aigalausi múgur frem
ur í borginni, ef hann fær þar ekki fæðj
og klæði.“
Orð Napóleons, að herinn væri fjöl-
mennur voru ýkjur einar, því að aðein3
voru 30 þús. menn eftir af aðalhernum.
Þessar leifar hins mikla hers héldu á-
fram píslargöngunni. Læknir einn,
Réne de Bourgeois að nafni, sem með
var í förinni, hefur gefið eftirfarandi
lýsingu: „Það var hræðileg sjón að sjá
herinn, þegar hann var kominn vestur
yfir Beresina. Veturinn harðnaði æ
meir, og menn höfðu ekkert tii þes3
að verjast kuldanum. Sérstaklega vant-
aði skó. Hermennirnir vöfðu dulum um
fætur sér, vefjum úr ullarteppum og
húðum, sem þeir bundu fastar með
snærum. Þetta kom að litlu gagni og
gerði gönguna erfiðari. Annar klæðnað-
ur var í samræmi við fótabúnaðinn.
Um höfuðið bundu menn allt, sem þeir
náðu í. Þeir voru síðskeggjaðir, hárið
flókið og augun sokkin. Allir voru kinn-
fiskasognir og andlitin mörkuð af lík-
amlegum og andlegum þjáningum. Her-
inn líktist hópi afturgangna. Góðir vin-
ir gengu oft hlið við hlið diöigum saman
án þess að bera kennsl hvor á annan.
Páum tókst að verjast árásum frosts-
ins og þeir máttu teljast heppnir, sem
aðeins kólu á eyrum, nefi eða fingrum.
Það gerði illt verra, að mennirnir söfn-
uðust kringum eldana til þess að þíða
frosna limi. Voru þeir oft svo tilfinn-
ingarlausir, að þeir fundu ekki þegar
eldurinn læsti sig um tötrana og oft hljóp
drep í brunasárin. Allur agi var horfinn
og herinn var aðeins hópur ráðvilltra
manna, gersneyddur allri siðatilfinn-
ingu. Hver, sem hugsaði, hugsað aðeins
um sjálfan sig og eigingirnin gerir
mennina grimma. Þegar einhver lét yfir
bugast af hörmungunum og lagðist nið-
ur, var strax talið víst, að hann risi
ekki upp aftur, og áður en hann hafði
gefið upp öndina, köstuðu félagar hans
sér yfir hann og rændu hann lörfunum,
sem hann hafði notað til þess að hylja
nek't sína og skildu hann nakinn eftir
til þess að deyja. Þessi sjón nægði til
þess að brjóta niður mótstöðuafl margra
og smám sam.an voru flestir alteknir
þeirri vissu, að þeir myndu ekki eiga
afturkvæmt úr þessari ferð. Þessi sí-
fellda hugsun um dauðann hafði þau
áihrif á mennina, að þeir urðu ósjálf-
bjarga og ekkert var hægt að gera
fyrir þá. Margir lögðust á frosinn svörð
inn til þess að láta dauðann binda sem
skjótast endi á þjáningarnar. Aðrir, sem
höfðu meira mótstöðuafl börðust hetju
lega fyrir lífinu, en líkamsþrótti þeirra
voru einnig takmörk sett. Margir urðu
sinnisveikir og hreyfðu sig eins og vél-
menni, þögulir og sljóif. Ef yrt var á
þá, svöruðu þeir samhengislaust eins og
þeir hefðu misst minnið. Iiótanir höfðu
engin áhrif á þá. 5.—8. desember var 30
stiga frost. í þeim kulda máttu menn
ekki standa kyrrir, því að þá áttu þeir
á hættu að frjósa í hel. Dagarnir kröfð-
ust mi'killa fórna, en næturnar voru
enn heimtufrekari. Ef lagzt var til
svefns, fraus blóðið, og þegar haldið
var úr næturstað, var hjarnið þéttskip-
að líkum.“
5. desember bárust Napóleoni fregnir
af samsæri Mallets í París og aðfaranótt
6. des. ákvað hann að hraða sér sem
mest hann mátti til borgarinnar. Hann
yfirgaf hinn þrekaða her sinn, sem
þarfnaðist fremur en nokkru sinni fyrr
hins siðferðislega styrks, sem nærvera
hans var. Mörgum þótti keisarinn svíkja
hina hrjáðu menn, sem höfðu fylgt hon-
um í gegnum súrt og sætt. Áður en
Napóleon lagði af stað hafði hann samið
tilkynningu, sem fræg er orðin. í henni
segir frá niðurlægingunni, sem herinn
hafði orðið að þola. En tilkynningin
endaði á þessum orðum: „Heilsa hans
hátignar hefur aldrei verið betri.“ Var
eins og þessi orð ættu að örfa frönsku
þjóðina á tímum niðurlægingarinnar.
Þegar Napóleon hafði yfirgefið her
sinn, jókst agaleysið mjög. 9. desember
Píslargangan frá Moskvu.
34 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
33. tölublað 1962