Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1945, Blaðsíða 7

IÆSBÓK MORGUNBLAÐSINS
47
fyrir, á hans dögum, er Heklugosið
mikla 1760 og harðœrið þar á eftir.
Þá er Jón 21 árs að aldri. Skaptár-
eldarnir, landsk.jálftarnir í sam-
liandi við þá og Móðurharðindin
ganga yfir, þegar sr. Jón er um,
fertugt. Ilann er þá bóndi í Galtar-
dal. Allt landsfólkið var þá orðið
nokkrum þúsundum fœrra en nú er
í Reykjavík einni. Það var þá, sem
í-áðgst var um í Kaupmannahöfn,
hvort ekki væri rjettast að flytja
þessar fáu hræður hjeðan til Jót-
lands.
Fimmta ólagið kemur yfir íslands
byggð með siglingateppunni í
Napoleons-styrjöldunum. Þá er sr.
Jón á sjötugsaldri. Sjetta áfallið á
dögum sr. Jóns er fjárhagshrun
danska ríkisins, er hafði í för með
sjer mikla fjárhagslega örðugleika
fyrir íslendinga.
Sjaldan eða aldrei í sögu Islend-
inga hafa önnur eins ósköp yfir þá
dunið samfleytt á sjötíu árum eins
og á ævidögum Jóns Þorlákssonar:
Eldgos, hafísar, verslunarkreppa,
landsskjálftar, siglingateppa, bú-
fjárpest, fjárhagshrun, fjárfellir,
hungurdauði. Allar bjargir virðasfc
bannaðar. Hvert ólagið reið yfir af
öðru.
Á æviárum Jóns Þorlákssonar urðu
stórkostlegar byltingar í skólamál-
um Islendinga, um kirkjustjórn og
menningarstöðvar í landinu, einnig
um dómaskipun. Gömlu skólarnir í
Skálholti og á Hólum voru lagðir
niður. Staðarhúsin í Skálholti höfðu
fallið í landskjálftunum, er fylgdu
Skaptáreldunum. Skóli var í stað-
inn settur í Reykjavík, er Magnús
Stephensen, áhrifamesti maður á
Islandi um og eftir aldamótin 1800,
reyndi að efla til höfuðstaðar. Hann
vann að því, að lagður var niður
biskupsstóll, skóli og prentsmiðja
á Ilólum. Skálholt dró Iíóla uieð.
sjer í fallinu. Reykjavíkurskóli inn
fyrri var lagður niður litlu síðar en
Hólaskóli, og í stað þeirra stofnað-
ur einn skóli fyrir land allt, að
Bessastöðum á Alftanesi. Ein dóm-
kirkja var sett í Reykjavík, í stað
tveggja áður. Prentsmiþjurnar
voru fluttar frá Ilólum og Hrapps-
ey og eitt prentverk sett í Leirár-
görðum, er Magnús Stephensen
fjekk síðar í hendur og stjórnaði
upp frá því sína tíð. Alþingi á Þing
vellii var lagt niður, en í staðinn
var stofnaður landsyfirrjettur í
Itvík. — Allar þessar brevtingar
gerðust í tíð .Tóns Þorlákssonar.
Stjórnarbyltingin mikla í Frakk-
landi, ógnarstjórnin þar, valdataka
Bonaparte 1799, keisaradæmi Napo-
leons, fall þýsk-rómverska ríkisins
1806, inar langvinnu styrjaldir bylt-
ingamanna og Napoleons við íhalds-
öflin í Evrópu og loks fall hans
og endurreisn furstavaldsins — all-
ir þessir atburðir gerðust á dögum
þjóðskáldsins á Bægisá.
Þegar sr. Jón kom norður að
Bægisá einn síns liðs 1788 og settist
að þar í fásinninu, hefst ið frjóa
starf hans í víngarði bókmennt-
anna. Ilvert atriðið af öðru. Hann
vinnur til æviloka í þjónustu
menntagyðjanna. Hver er skýring-
in á því, að hann — einmana, fá-
tækur, við in örðugustu skilyrði
um húsakost og bóka, afskekktur
oft illa haldinn sakir veikinda og
harðæris — fær orkað svo miklu?
Ilann valdi sjer að vinum og fjelög-
um nokkra mestu andans menn áflu
vorrar, og eignaðist í samfjelagi við
þá „sumar innra fyrir andann, þó
ytra herti frost og kyngdi snjó“.
I þessu sumarlandi, sem hann bjó
sjer, dvaldist hann löngum og undi
ævidögum. Þreytti hann kapp við
andans jöfra og sýndi sig mikinn
mann í þeim viðskiptum.
Flestir Islendingar gátu um daga
Jóns Þorlákssonar tekið sjer í
munn- erindi hans um fátæktina:
„Fátæktin var mín fylgjukona
frá því jeg kom í þennan heim".
Það er vafasamt, að nokkur þjóð,
nema Islendingar hefðu þolað aðr-
ar eins þrengingar og þeim voru
búnar á tímabilinu 1750—1820. Þjóð
in varðveitti undragott skap undir
þessurn ósköpum. Hún sótti hugg-
un og hressingu í trú sína og önn-
ur þau verðmæti, sem mölur og
ryð fá ekki grandað, trúði á and-
ann í efnaleysinu og undi furðan-
lega glöð við sinn hálfa hleif og
halla ker, )tó að öskunni rigndi yf-
ir jörðina, grár og úfinn hafísinn
sigldi inn á víkur og voga og lok-
aði landinu, þó að bæirnir hryndu
til grunna og fjenaðurinn fjelli i
högunum. Þrek fólksins, nægjusemi,
iðjusemi og þolinmæði er svo að-
dáanlegt, að vjer, sem nú lifum í
allsnægtunum, eigum varla til orð
yfir slíkt og þvílíkt.
Jón Þorláksson var andans höf-
uðsmaður þessarar hrjáðu þjóðar
um sín daga. Iíann huggaði liana í
raunum hennar og benti henni í
náðarfaðm guðs. Hann fræddi hana
og bar fvrir hana andans veigar
bestu skáda fyrri tíðar og samtíð-
ar. Ilann gerði að gamni sínu og
kætti kúgaðan lýð með orðkingi
sinni og bragfimi. Enginn kunni þá
á við hann að tala við Islending*
á þeirra eigin máli.
Jón Þorláksson var ljettlyndur og
bjartsýnn að eðlisfari. En stundum
Ijek lífið hann svo hart, að hann
andvarpaði undir byrðinni, sem
var lögð á hann. Ilann leitaði hjálp
ar á rjettum stað, og þess vegnp
festi hann sjónir á sólskinsbletti f
heiði, og það var lífslán hans.
Niðurlagsorð.
IIAMINGJUSAMAN má telja sr.
Jón, mörgum skáldum framar, að
því leyti, að hann fjekk þegar í
lifandi lífi mikla \"iðurkenningu.
Allir bestu menn landsins taka þar
undir hver með öðrum: Bjarni
Thorarensen, Benedikt Gröndal,
Frnmh. á bls. 56.