Tíminn - 30.07.1943, Blaðsíða 1

RIT8TJÓHI:
ÞÓRARINN ÞÓRARDTSSON.
ÚTaEPANDI:
FRAMSÓKN ARFLOKK 0 RINN.
PRENTSMIÐJAN EDDA hi.
* Slmar 3948 og 3720.
RITSTu ÓRASKUIFSTOFUR:
EDDUHÚSI, LlndargStu 9 A.
Eímar 23S3 og 4373.
APGREIÐSLA, DJNHEIMTA
OG APGLÝSING ASKRIFSTOFA: ’j
EDDUHÚSI, Llndargötu WA. {
Sími 2323.

ST. ártf.
Reykjavík, föstudaginn 30. júlí 1943
76. blað
Lýðveldísmálíð þarf að leys-
astáður en stríðinu lýkur
Þjóðin verður að hafa gengið frá lýðveld-
ísstofnuninni áður en friðarfundurinn á-
: kveðurjíkjaskipunina a ^
Það vakti óskiptan fögnuð almennings, er kunnugt
varð, að stjórnarskrárnefnd hefði orðið sammála um þá
tillögu, að íslenzka lýðveldið yrði formlega stofnað á
næsta ári. Þjóðin hefir jafnan æskt þess, að flokkarnir
stæðu saman um þetta mál, þótt þeir væru ósammála
um önnur efni.
Um stund hefir dregið nokkurn skýflóka fyrir þenn-
an fögnuð almennings, því að Alþýðublaðið, stutt af
nokkrum dansklærðum og þýzklærðum embættismönn-
um, hefir hafið andblástur gegn þessum tillögum stjórn-
arskrárnefndar. Nokkur bót er þó það, að blaðið virðist
ekki gera þetta í umboði Alþýðuflokksins, enda er víst,
að kjósendur flokksins eru yfirleitt fylgjandi lýðveldis-
stofnun á næsta ári.
Vígstöðvarnar
í Rússlandi
Svarta línan á uppdrætti þessum
sýnir vigstöðvamar í Rússlandi, eins
og þær voru áður en sumarstyrjöldin
hófst.
Eins og menn muna, hófu Þjóðverj-
ar sókn hjá Belgorod í byrjim júlí.
Markmið þeirra virtist vera að taka
Kursk og fá beina víglínu milli Orel
og Belgorod. Hefði það mjög auðveld-
að þeim vörnina. Hins vegar er vafa-
samt, hvort Þjóðverjar hafi með þess-
ari sókn ætlað sér öllu meira.
Rússar hrundu þessari sókn Þjóð-
verja og hófu sjálfir mikla sókn við
Orel. Hafa þeir sótt þangað bæði að
norðan og sunnan og reynt að um-
kringja bormna. Hefir þeim orðið all-
vel ágenf?t, m. a. tekið Mtsensk. Á
þessu svæði geisa nú aðalorusturnar í
Rússlandi.
Þjóðverjar halda enn Kubanskaga í
Kákasus, sem er gegnt Kerchskaga á
Krím. Eru vígstöðvarnar þar ekki
merktar sérstaklega á uppdrætti þess-
um.
Hátíðahöld Færey-
íngaíélagsíns á
Ólaísvökunni
í gær var Ólafsvakan, þjóð-
hátíðardagur Færeyinga. Efndi
Færeyingafélagið í Reykjavík til
hátíðahalda af því tilefni.
Söfnuðust Færeyingar saman
við Iðnó klukkan 2 og var þá
færeyskur fáni dreginn að hún
á húsinu. Litlu síðar var gengið
fylktu liði suður í kirkjugarðinn
við Ljósvallagötu, og voru alls 60
menn í fylkingunni. Bar ungur
maður í fallegum færeyskum
þjóðbúningi, Jóannes Iversen
frá Kvívík á Straumey, fánaberi
ungmennafélaganna í Færeyj-
um, færeyskan fána fyrir fylk-
ingunni.
Fyrst var staðnæmzt við leiði
skipshafnarinnar af skútunni
„Önnu“, sem fórst við Grinda-
vík í aprílmánuði 1924. Minnt-
ust þeir Peter Vigelund og Jó-
hannes Sigurðsson prentari þar
færeyskra sjómanna og fær-
eysku þjóðarinnar og Samuel
Davidsen blaðamaður lagði
blómsveig á grafirnar, en allir
sungu færeyskan sálm „Sig tú
iki av at stúra“.
Síðan var haldið að legstað
sjö sjómanna, sem fórust í eldi
(Framh. á 4. síðu)
Hví er lýðveldfsstofn-
unin nauðsynleg nú?
Hinir dansklærðu og þýzk-
lærðu skrifstofumenn, sem
standa að baki Alþýðublaðinu,
hampa þeirri röksemd, að ekk-
ert liggi á, stofnun lýðveldisins
sé engin aðkallandi nauðsyn.
Þess vegna sé alveg óhætt að
draga hana til stríðsloka.
Þetta er meginfirra. Það er
einmitt nauðsynlegt, að það
hafi komið ljóst fram áður en
stríðinu lýkur og friður er sam-
inn, að íslendingar vilja vera ó-
háð og sjálfstæð þjóð. Það er
stórum aukið öryggi fyrir því,
að réttindi þeirra verði viður-
kennd. Ekkert getur lýst betur
þessum frelsisvilja þjóðarinnar
en lýðveldisstofnun, sem væri
staðfest af yfirgnæfandi meiri-
hluta í allsherjar atkvæða-
greiðslu.
Það er gott að minnast þess í
þessu sambandi, hversu gífur-
lega athygli það vakti á Dönum
um allan heim, þegar kosninga-
úrslitin þar á síðastliðnu vori
sýndu einhuga fylgi þeirra við
málstað lýðræðisins og frelsis-
ins.
Ýmsir þeirra, sem vinna
gegn lýðveldisstofnuninni, telja
hættu á því, að viss erlend stór-
veldi munu krefjast hér íhlut-
unar, t. d. herstöðva.. Þessa að-
stöðu myndu þau væntanlega
reyna að tryggja sér við friðar-
samningana. Gegn slíkum á-
gangskröfum myndi það vera ís-
lenzka málstaðnum öflugastur
stuðningur, að fyrir lægi ský-
laus staðfesting á frelsisvilja
þjóðarinnar.
Það er því af framangreind-
um ástæðum, — og raunar
fleirum, — íslendingum hin
mesta nauðsyn, að hafa stofnað
lýðveldið formlega áður en
stríðinu lýkur. Þjóðin verður
fyrir þann tíma að hafa sýnt
það svart á hvítu, að hún standi
einhuga um frelsismál sín.
Vinnst nokkuð
við liiðina?
Ef hinir dansklærðu og þýzk-
lærðu menntamenn eru spurðir
að því, hvað vinnist við frestun
á lýðveldisstofnuninni, verður
þeim næsta svarafátt. Aðalsvar
þeirra er það, að með því sýnum
við Dönum kurteisi og höldum
tengslum við Norðurlönd.
Það ætti öllum að vera kunn-
ugt, að þáð er fyllilega sam-
ræmanlegt sambandslögunum
að skilja við Dani á næsta ári.
Samkvæmt ákvæðum þeirra
geta íslendingar fellt þau úr
1 gildi eftir árslok 1943 með til-
skildum meirahluta við þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Við brjótum
því engan rétt á Dönum og sýn-
um þeim fulla kurteisi, þótt við
riftum sambandslagasamningn-
um eftir næstu áramót.
Það er náttúrlega hreinasta
firra, sem er stórmóðgandi við
Norðurlönd, að sambandslaga-
samningurinn, sem er arfur
gamallar kúgunar, sé einhver
tengiliður okkar við Norður-
lönd. Ef til vill eru til einstaka
Stór-Danir, sem ekki geta hugs-
að sér, að sambandi íslands við
Norðurlönd geti verið öðruvísi
háttað en að ísland sé dönsk
hjálenda. En allur almenningur
á Norðurlöndum æskir íslend-
ingum fulls frjálsræðis og sjálf-
stæðis. Sambandsslitin við Dani
eru þvi algerlega áhrifalaust
atriði i sambúð okkar við Norð-
urlandaþjóðirnar, þótt þau
kunni að angra einstaka Stór-
Dani.
Þeir íslendingar munu næsta
fáir, sem ekki vilja auka og
styrkja bræöraböndin við Norð-
urlönd. En því aðeins verða þessi
bönd styrkt, að þjóðirnar séu
(Framh. á 4. siðu)
Stríðsgróðaskatfur-
ínn og samvinnu-
félögín
Ákvæði núgildandi skattalaga
koma mjög hart niður á hinum
stærri samvinnufélögum lands-
ins. Var þetta mál meðal ann-
ars rætt á aðalfundi S. í. S. að
Hólum, og báru 'þeir Jakob Frí-
mannsson, Þórhallur Sigtryggs-
son, Sigfús Sigurhjartarson,
Björn Kristjánsson og Guðgeir
Jónsson fram svolátandi tillögu,
sem samþykkt var í einu hljóði:
„Aðalfundur Sambands ís-
lenzkra samvinnufélaga, hald-
inn að Hólum 15.—17. júlí 1943,
mótmælir rangindum þeim, er
samvinnufélög landsins eru beitt
með núgildandi ákvæðum
skattalaganna um stríðsgróða-
skatt, en þau ákvæði gera fé-
lagsmönnum nær ókleift að full-
nægja ákvæðum samvinnulag-
anna um sjóðatillög.
Felur fundurinn stjórn S. í. S.
að vinna að því, að skattalög-
unum verði breytt þannig á
næsta Alþingi, að samvinnufé-
lögunum verði mögulegt að auka
sjóðeignir sínar á eðlilegan
hátt.“
Á myndinni sjást helztu hershö/ðingjar Bandamanna í Túnis-styrjöldinni.
Eru þeir þessir, talið jrá vinstri: Juin hérshöfðingi (jranskur), Alexander,
Anderson, Tedder flugjoringi, Eisenhower hershöfðingi og Giraud hers-
höjðingi. Um einn þessara manna, Alexander, er grein á þriðju síðu blaðsins.
Erlent yfirlit 30 júlí:
Gerast Tyrkir samherjar
Bandamanna?
Athyglisverður spádóntur I amerísku lilaði.
Um miðjan maimánuð birtist
eftirtektarverður spádómur í
ameríska blaðinu „New York
Times“. Hann var á þá leið, að
brátt myndi ítalska fasistaríkið
hrynja í rústir og Tyrkland ger-
ast virkur þátttakandi í styrj-
öldinni við hlið Bandamanna.
Fyrri spádómurinn hefir ræzt,
ítalska fasistaríkið er hrunið
saman. Mussolini hefir hrökkl-
ast frá völdum. Fasistaflokk-
urinn hefir verið leystur upp.
ítala bíður vart annað en upp-
gjöf eða skjótur ósigur.
En síðari spádómurinn hefir
enn ekki ræzt. Týrkland er hlut-
laust enn.
En margar líkur benda til þess,
að spádómur þessi' sé ekki ólík-
legur til að rætast.
Hér skulu nefndar nokkrar
þeirrar:
Sambúð Bandamanna, eink-
Breta, við Tyrki hefir stöðugt
farið batnandi. Viðræðufundur
Churchills og tyrkneskra stjórn-
málamanna er eitt merki þess.
í vor fregnaðist, að háttsettir
tyrkneskir hershöfðingjar hefðu
komið til Kairo og átt viðræður
við hershöfðingja Breta þar.
Tyrkneskir hershöfðingjar hafa
um lengra skeið verið tíðir gest-
ir á herstöðva Bandamanna í
Afríku.
Vígbúnaður Tyrkja hefir
aldrei verið meiri en nú. Vopna-
sendingar frá Ameríku og Bret-
landi til Tyrklands hafa stór-
aukizt síðustu mánuðina.
Ef Tyrkir ætla að njóta góðs
af sigri Bandamanna, er ann-
aðhvort fyrir þá að hrökkva eða
stökkva nú. Ef þeir vinna ekki
til sigurlaunanna, er vafasamt,
að þeir fái þau nokkur.
Fyrir Bandamenn væri það ó-
metanlegur styrkur að fá Tyrki
í lið með sér. Með því opnuðust
þeim beztu möguleikarnar til
innrásar á grisku eyjarnar og
Balkanskagann. Tyrkneski her-
inn, sem er orðinn vel þjálf-
aður og vopnum búinn, væri
heldur ekki lítilvægur banda-
maður.
Af ummælum Bandamanna
sjálfra, má ráða, að þeir hafa
ætlað sér meira í sumar en
innrás á Sikiley og Ítalíu, enda
myndi það ekki verða Þjóðverj-
um alvarlegur hnekkir í biii,
þótt ítalir gæfust upp. Hitt
væri Þjóðverjum háskalegra, ef
þeir misstu Balkanskagann,
rúmensku olíulindirnar kæmust
í hendur andstæðinga þeirra og
herir Rússa og Bandamanna
næðu saman.
Það virðist nokkur bending i
þessum efnum, að Bretar hafa
tvo heri í löndunum við botn
Miðjarðarhafs, 9. og 10. herinn.
Þeir hafa alltaf verið að efla
þessa heri að undanförnu. Ekk-
ert virðist líklegra en að þeim
sé ætlað að ráðast til innrásar
á Balkanskagann.
Þótt Bandamenn næðu bæði
Ítalíu og Balkanskagann, væri
styrjöldin ekki þar með búin.
Þegar herfræðingar Banda-
manna ræða um svoneínt Ev-
rópuvirki Þjóðverja, tala þeir
oftast um ytra virkið og innra
virkið. Innra virkið, sem þeir
telja að Þjóðverjar búi sig eink-
um undir að halda, er Þýzkaland
sjálft, Holland, nokkur hluti
Belgíu og Frakklands, Austur-
ríki, Tékkoslovakía, Ungveria-
land og mikill hluti Póllands.
Sagt er t. d., að Þjóðverjar vinni
nú kappsamlega að því að koma
sér upp í Póllandi einhverri öfl-
(Framh. á 4. síðu)
Semusifu fréfttir
Stjórn Badoglio veitist lítt
gerlegt að halda friði í borgum
Ítalíu. Bann hennar við útisam-
komum hefir ekki verið haft að
neinu. Víða hefir múgur hópast
saman og heimtað frið, verka-
menn hafa ekki mætt til vinnu
og fasistar hafa verið ofsóttir.
Til að friða fólkið, hefir stjórnin
leyst upp fasistaflokkinn og lát-
ið handsama ýmsa foringja
hans, Það dregur þó ekki úr
óánægjunni. Enn virðist það
ekki fullráðið, hvort stjórnin
ætlar sér að leita friðarsamn-
inga, en svo er að sjá sem Þjóð-
verjar óttist það, því að þeir
segja einu skipta, hvað verði um
Ítalíu. Lausafregnir herma að
páfi annist milligöngu um frið-
arsamninga.
Roosevelt og Churchill hafa
báðir haldið ræður og lýst yfir
því, _að eigi verði saminn friður
við ítala, nema þeir gefist upp
skilyrðislaust.
Á Sikiley geisa harðir bardag-
ar, einkum við Katania. Vinna
Bandamenn þar lítið á, vegna
öflugrar mótspyrnu Þjóðverja.
Annarsstaðar á vígstöðvunum
hafa þeir bætt aðstöðu sína.
Seinustu næturnar hafa brezk-
ar flugvélar gert harðar árásir
á ýmsa staði í Þýzkalandi, eink-
um Hamborg.
Kosningum er nýlokið í Suð-
ur-Afríku. Smuts hershöfðingi
bætti drjúgum við fylgi sitt.
Maisky, sendiherra Rússa í
London, hefir verið skipaður
aðstoðarutanríkismálaráðherra.
Roosevelt hefir upplýst, að
3000 skip hafi tekið þátt í inn-
rásinni á Sikiley og hafi þau
flutt í einu 160 þús. manns, 14
þús. flutningatæki, 600 skrið-
dreka og 1800 fallbyssur. Hann
sagði, að innrásin hefði verið
skipulögð fyrir sex mánuðum.
Á víðavangi
RIT UM LANDBÚNAÐARMÁL.
Þingeyskur bóndi, Árni Jak-
obssoh, hefir nýlega sent frá
sér smárit um landbúnaðarmál,
þar sem hann svarar ýmsum at-
riðum í hinni illræmdu grein
Halidórs Kiljans, er birtist i
vetur í tímariti Máls og menn-
ingar. Ritgerð s ina sendi Árni
umræddu timariti til birtingar,
en fékk hana endursenda. Sýnir
það frjálslyndi þeirra, sem að
þeirri útgáfu standa.
Þótt Timinn, sé ósammála
ýmsu, sem í ritgerð Árna stend-
ur, telur hann hana á margan
hátt athyglisverða og til glöggv-
unar á þvi aðalmáli, sem um er
rætt, samfærslu byggðarinnar.
Það sýnir lika framtakssemi,
sem vert er aö virða, að ein-
yrkjabóndi skuli taka sig til og
svara óhróðri um stétt hans
jaín myndarlega og hér er gert.
FRAMSÓKN — UNDANHALD.
Kjarninn í riti Árna er þessi:
Það eru til tvær stefnur um
skipun byggðarinnar. Onnur
steinan er su að færa eigi hana
saman á frjósömustu biettina,
og reyna að haía sem minnsta
iyrirnotn. Þessi stefna leiðir
jaínan til uppgjafar og dáðleys-
ís. Það sanna rustirnar írá Ba-
bylon, Assyriu, Egyptalandi og
Komaríki. Hin stefnan er, að
sækja á brattann, færa út
öyggöina, gera áöur ónumda
staöi byggilega og blómlega.
pessi steina eykur framtak og
manndáð. Við hana eru allir
stærstu sigrar mannkynsins
tengdir.
Við eigum því ekki að færa
byggöina saman, segir Árni. Við
eigum ekki aðeins að halda því,
sem við höfum, heldur leggja
undir okkur meira land, auka
byggðina. Það er sú stefna, er
sæmir dugnaði og framsækni
þjóðarinnar.
Undir þessa kenningu* Árna
vill Timinn eindrgið taka. Þótt
það sé rétt, að við eigum að
þétta byggðina þar, sem þess
er kostur, er hitt eigi að síður
sjálfsagt, að halda við öllu þvi,
sem er lifvænlegt eða gera má
lífvænlegt annars staðar. —
Byggðahverfi, sem risa upp i
frjósömum sveitum, eiga ekki
að vera til að rýra byggðina
annars staðar. Þau eiga aö vera
til þess að auka byggðina. Ef
þjóðin vill halda manndómi sín-
um og tilkalli til landsins, verð-
ur hún ekki aðeins að byggja
það á einum stað, heldur alls-
staðar.
HLUTVERK ÍSLENDINGA.
Sá maður, sem einna gleggst
hefir talað máli þessarar stefnu,
er prófessor Sigurður Nordal.
Árni tekur upp þessi ummæli
Sigurðar úr ritgerð, er birtist í
Vöku 1927:
„Ég er nú í fyrsta lagi sann-
færður um, að ef íslendingar
væri hnepptir saman á fáeina
bletti, mundi ekki líða á löngu
áður en einhver órói færi að
koma í fólkið .... í þeirri fylk-
ingu, sem leitað hefir út á endi-
mörk hins byggilega heims, er-
um vér íslendingar meðal fram-
herjanna. Ef vér drægjum sam-
an byggðina í landinu, afneit-
uðum vér því lögmáli, sem hefir
skapað þjóðina, og ekki verður
numið úr gildi með neinni hag-
fræði .... Það sem gerir að' ís-
lendingar eru ekki í reyndinni
sú kotþjóð, sem þeir eru að
höfðatölu, er einmitt landið,
strjálbýlið, víðáttan. Það væri
alveg óhugsandi að svo fámenn-
ur flokkur gæti myndað sér-
staka og sjálfstæða þjóð, ef
hann væri hnepptur saman á
svolítilli frjósamri og þaulrækt-
aðri pönnuköku ....!“
„Ef vér liugsum til að eyða
hásveitir íslands að mönnum,
þá er oss miklu nær að Ieggja í
eyði landið allt. Enn er til rými
(Framh. á 4. siðu)