Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 9
MENNINGARSTRlÐ Á STYRJALDARÁRUM EFTIR SKULA BJÖRN GUNNARSSON Veturinn 1941 varð verulegur titrinqur á Alþingi og í almennri umræðu um „smjörlíkis-útgáfur" Halldórs Lax- ness og Ragnars Jónssonar í Smára á nokkrum Islend- ____ingasögum. I tilefni þess að nú hefur sú útgáfa_ Brennunjálssögu verið endurútgefin, eru rakin meginat- riðin í stríðinu um fornritin. ÞESSI teikning Þorvalds Skúlasonar úr Brennunjélssögu, af bardaganum við Rangé, gæti allt eins lýst þeim atgangi sem varð á fimmta áratugnum vegna útgáfna Halldórs Laxness og Ragnars í Smára á íslendingasögum. ARIÐ 1935 ritaði Hall- dór Laxness litla blaða- grein þar sem hann gagnrýndi stafsetning- una á útgáfum íslend- ingasagna. Hún væri að stofni til dönskætt- uð, nefnd samræmd stafsetning forn og sköpuð af fræðimönnum á 19. öld, oft kennd við Danann Ludvig Wimmer. Þessi athugasemd Halldórs vakti lítil viðbrögð. En þegar hann og Ragnar Jóns- son, kenndur við smjörlíkisgerðina Smára, lýstu því yfir árið 1941, að þeir ætluðu að gefa Laxdælu út fýrir almenning á lögboðinni nú- tímastafsetningu til þess að hver og einn gæti lesið söguna varð uppi fótur og fit. Fram til þessa hafði ekki þurft að leita leyf- is yfirvalda um útgáfu á fomum sögum en þegar fréttist að „þýða“ ætti Laxdælu yfir á nútímamál þótti mörgum nóg um. Ekki bætti úr skák að sá sem ætlaði að sjá um verkið var varla ritfær á íslenska tungu að margra mati. Til marks um það er áskorun sem Kennarafé- lag Suður-Þingeyinga sendi frá sér um mitt ár 1941 vegna bóka Halldórs Laxness. Þar segir meðal annars „að líta megi á það sem beina árás á kennarastéttina, og aðra þá menn, sem reyna að þjóna því erfiða hlut- verki, að kenna íslenzkt mál“ að gefa út bæk- ur á þvílíku máli eins og þýðingu Halldórs á Vopnin kvödd eftir Hemingway. Langar umræður ó Alþingi um „þýðingu" Laxdselu Fyrirhuguð útgáfa á Laxdælu varð til þess að í nóvember 1941 var flutt á Alþingi frum- varp til laga um viðauka við lög um rithöf- undarétt og prentrétt. Með viðaukanum átti að koma í veg fyrir að „smjörlíkiskarlar“ og aðrir ólærðir menn gæfu út íslensk rit, samin fyrir árið 1400. Ennfremur að binda í lög að samræmdri stafsetningu fornri skyldi fylgt í útgáfum svo gamalla rita. Frumvarpið var rætt fram og til baka á Al- þingi, í neðri deild og efri deild, og sýndist sitt hverjum. Sumir skiptu um skoðun meðan á umræðum stóð, til dæmis Árni Jónsson frá Múla sem taldi í upphafi að Halldór Laxness ætlaði^ beinlínis að þýða Laxdælu á nútíma- mál. Arna leist ekki á ef setning Guðrúnar Ósvífursdóttur: „Þeim var ek verst, er ek unna mest,“ yrði þýdd á nútímaíslensku og myndi þá hljóða eitthvað þessu líkt: „Auðvitað kynntist ég mörgum agalega sætum strákum, þegar ég var ung, en til allrar bölvunar var ég langtíkarlegust við þann, sem mér þótti vænst um.“ Arni snerist hins vegar á sveif með út- gefendunum þegar hann fékk vissu fyrir því að einungis ætti að breyta stafsetningu. Málið varð að pólitísku bitbeini þar sem andstæðingar frumvarpsins voru samstundis kallaðir kommúnistar. Fremstur í flokki þeirra sem fylgdu frumvarpinu um bann við slíkum útgáfum var Jónas Jónsson frá Hriflu. Þeir Halldór Laxness höfðu átt í orðaskaki um árabil út af ýmsum málum og því ekki von að þeir yrðu á eitt sáttir í þessu fremur en öðru. Meðan þingmenn körpuðu unnu Halldór, Ragnar og Stefán Ögmundsson prentari baki brotnu við að ganga frá Laxdælu í prent- smiðju. Með því móti tókst þeim að gefa bók- ina út áður en frumvarpið var samþykkt sem lög frá Alþingi. En einkunnin sem útgáfan fékk hjá Jónasi frá Hriflu var ekki góð. Hann benti á slettur í formála, að gefið væri í skyn að Laxdæla væri skáldsaga og þar með lygi frá upphafi til enda, síðan fylgdi enginn efnis- legur formáli né sögulegar skýringar og fellt væri úr sögunni eftir smekk útgefenda. Að hans áliti var með útgáfunni verið að „draga þá dýrgripi þjóðarinnar sem fornritin eru nið- ur í saurinn". Til að vernda menningu og lungu þjóðarinnar Lögin voru samþykkt frá Alþingi í desem- berbyrjun 1941. Með þeim var lögfest að ekki mætti birta rit látins höfundar, þó að 50 ár væru liðin frá dauða hans, ef nokkrar þær breytingai- væru gerðar sem menning eða tunga þjóðarinnar biðu tjón af. í annarri grein laganna segir: „Hið íslenzka ríki hefur eitt rétt til þess að gefa út íslenzk rit, sem samin eru fyrir 1400. Þó getur ráðuneyti það, sem fer með kennslumál, veitt öðrum leyfi til slíkrar útgáfu, og má binda leyfið því skilyrði, að fylgt sé samræmdri stafsetningu fomri. Þrátt fyrir ákvæði þessarar greinar hefur Hið íslenzka fornritafélag heimild til útgáfu fom- rita.“ I lögunum kom einnig fram að brot gegn þeim varðaði sektum, 100-10.000 króna, og að gera skyldi óheimil rit upptæk. Ekki vom allir ánægðir með hin nýju lög. Einn þeirra sem lagði orð í belg var Ragnar Asgeirsson. I grein sem hann skrifaði í Vísi árið 1942 segir meðal annars: „í 6-700 ár hafa fombókmenntimar verið ein lífæð þjóðarinn- ar, þær hafa vemdað þjóðina, en það hefir aldrei þurft að vemda þær fyrir þjóðinni. Og mér finnst íslenzku þjóðinni misboðið stórlega með þessari samþykkt meiri hluta Alþingis um að fornbókmenntirnar þurfi að vernda með lögum fyrir okkur íslendingum!" Þrátt fyrir lagasetninguna vom útgefendur Laxdælu hinnar nýju ekki af baki dottnir. Tæpu ári eftir útgáfu Laxdælu kom í bóka- búðir Hrafnkatla „með lögboðinni stafsetn- ingu íslenzka ríkisins". Sú útgáfa braut ber- sýnilega í bága við nýsett lög um útgáfu fomra rita. Alþýðublaðið varpaði fram spum- ingu í fyrirsögn: „Nýtt stríð um fornritin í uppsiglingu?“ Hrafnkötlu var útbýtt meðal þingmanna sama dag og hún kom út. Innan fárra daga var útgáfan tekin fyrir í utandagskrámm- ræðu Sameinaðs þings. Hálfum mánuði eftir að Hrafnkatla kom út fyrirskipaði dómsmála- ráðuneytið sakadómaranum í Reykjavík að höfða mál á hendur útgefendum bókarinnar fyrir brot á lögum um útgáfu fomrita. Útgefendur dwmdir fil sektar- greiðslu ellegar varðhalds Halldór, Ragnar og Stefán vom í héraðs- dómi dæmdir til að greiða 1.000 krónur hver í sekt, ellegar sitja í 45 daga varðhaldi. Þeir áfrýjuðu dómnum til hæstaréttar. Meðan hæstiréttur hafði málið til meðferð- ar hófu þremenningarnir undirbúning að næstu bók. Nú skyldi gefin út sjálf Brennunjálssaga. Þeir höfðu þó vaðið fýrir neðan sig að þessu sinni og öfluðu sér leyfis Einars Arnórssonar sem var kennslumálaráð- herra þeirrar ríkisstjórnar sem þá var við völd. Einar veitti þeim leyfi til útgáfu á Njálu og fleiri Islendingasögum, en þess má geta að hann var fyrram tengdafaðir Halldórs, hvort sem það hafði áhrif á leyfisveitinguna eður ei. Þegar fréttist af fýrirhugaðri útgáfu þeirra félaga á Njálu upphófust sömu erjur og áður. Að gefa Laxdælu og Hrafnkötlu út með nú- tímastafsetningu var eitt, en að „misþyrma" þannig mesta dýrgrip þjóðarinnar, sjálfri Njálu, var meira en sumir gátu þolað. „Vér, sem Njálu unnum ..." I apríl 1943 var lögð fram tillaga til þingsá- lyktunar í neðri deild Alþingis þar sem skorað var á ríkisstjómina að greiða fýrir vandaðri heimihsútgáfu menntamálaráðs og Þjóðvina- félagsins á Njálssögu. I greinargerð með til- lögunni segir: „Njála er, eins og kunnugt er, talin eitthvert hið dásamlegasta listaverk að stíl, efni og málsmeðferð, sem nokki-u sinni hefur verið fært í letur á íslenzku. Hún má ekki heldur sleppa hjá skemmdarverkum þessara manna. Vér, sem Njálu unnum, vilj- um með þessari þingsályktun sjá svo um, að þjóðinni gefist kostur á að eignast hana í ódýrri og vandaðri útgáfu, þar sem ekki finn- ist fingraför þeirra manna, sem allt vilja draga niður í sorpið og jafnvel þyrma ekki okkar dýrmætustu listaverkum eins og Njálu frá þeim örlögum." Langar umræður urðu um þessa þingsá- lyktunartillögu á Alþingi og farið var mörgum orðum um útgáfur Islendingasagna. Sumir gerðust forspáir, þar á meðal Sigfús Sigur- hjartarson sem sagði meðal annars: „að áður en langir tímar líða, munu íslendingar veita fomritunum verðugan sess og búa þau vel í hendur almenningi." Sigfús sagðist reyndar einnig vonast til þess að „snillingar framtíðar- innar“ ættu eftir að túlka hugsanir söguhetj- anna í söngleikjum. Eftir margra daga umræður, með tilheyr- andi næturfundum, var þingsályktunartillag- an samþykkt, sem og sérstök fjárveiting til útgáfunnar. Stjórnarskráin brotin með lagasetningu Skömmu eftir að Alþingi hafði komist að niðurstöðu í Njálumálinu kvað hæstiréttur upp dóm í Hrafnkötlumálinu. Útgefendur Hrafnkötlu vora þá sýknaðir og í dómnum kom fram að lögin frá 1941 stæðust ekki prentfrelsisákvæði stjómarskrárinnai-. Sýknudómur hæstaréttar varð til þess að Halldór Laxness og félagar hans ákváðu að flýta sér hægt við útgáfu sína á Njálu. Með dómnum var lögunum um útgáfu fomrita hnekkt og því engin ástæða til að hraða útgáf- unni. Þess í stað ákváðu þeir að vanda til hennar og fengu þrjá myndlistarmenn til liðs við sig til að skreyta hana með teikningum. Ekki varð Njálu-útgáfa sú sem til var stofn- að að tilhlutun Alþingis, eins og segir aftan á titilsíðu þeirrar bókar, til að draga úr áform- um þremenninganna. Hún kom út á vordög- um 1944 og var prýdd misgóðum Ijósmyndum af söguslóðum. Halldór Laxness ritaði grein um útgáfuna í Þjóðviljann og hefst hún á þessum orðum: „Loksins liggur þá prentuð fýrir framan mig útgáfa sú af Njálssögu, hat- ursútgáfan svonefnda, sem boðuð var í fyrra. Almenningur mun vafalaust taka þessu út- gáfuverki með hrifningu í nokkurnveginn réttu hlutfalli við göfugan tilgang þeirra manna sem að útgáfunni standa, en hér þykir hlýða að sá einstaklingur sem bókin á að hitta sérstaklega, samkvæmt mörgum ástríðufull- um yfirlýsingum á Alþingi og öðmm opinber- um vettvangi, sýni eitthvert lífsmark í kvitt- unarskyni fyrir þá hugulsemi er honum hefur verið sýnd og hvorki til sparað fé né erfiði...“ Engu var til sparað í útgáfu þremenning- anna á Brennunjálssögu sem vafalaust er ein fallegasta útgáfa Njálu frá upphafi. Með henni bættu þeir fyrir flausturslega útgáfu á Laxdælu og sýndu að „smjörlíkis-útgáfur" á Islendingasögum áttu fullt erindi við lands- menn. „Sú öld, sem kemur eftir okkur..." Þær deilur sem hér hefur verið lýst koma mönnum eflaust spánskt fyrir sjónir þar sem nú þykir sjálfsagt að gefa fornar sögur út með nútímastafsetningu. Segja má að deilurnar séu lýsandi dæmi um hvemig íslensk menn- ing getur orðið að pólitísku þrætuepli. Hvem- ig skammsýni getur heft sjálfsagða menning- arstarfsemi. Framar öðm sýna þær þó ís- lenskt samfélag í hnotskurn; samfélag sem lætur sig litlu varða hinn stóra heim en hringsnýst um eigin málefni. En þó að samtíð- in kveði sjaldnast upp dóm í nokkm máli þá gerir framtíðin það. Eða eins og Halldór Lax- ness orðaði það í einni af þeim greinum sem hann reit í þessum deilum: „Sú öld, sem kem- ur eftir okkur, mun dæma milli þeirra og mín, milli míns nafns og þeirra nafns.“ Höfundur er íslenskufraeðingur og rithöfundur. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 29. NÓVEMBER 1997 9

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.