Ísafold - 02.10.1928, Blaðsíða 2
2
ÍSAFOLD
t
Gfsli Guðmunðsson
gerlafræðingur.
F. 6. júlí 1884. D. 26. september 1928.
Ekki er minsti vafi á því, að
þessir fundir austur í sýslum hafa
orðið til þess að skýra fyrir kjós-
endum viðhorfið á stjórnmálasvið-
inu. Bændur eiga við ýmsa örð-
ugleika að etja, einkum fjárhags-
lega. Mun það ekki síst því að'
kenna, hve óhagstæð verslun bænd
anna er. Þar er láns og vöru-
skiftaverslunin enn í algleymingi
og verslunarskuldir því meiri þar
en annarstaðar .
Sumir bændur trúðu því fyrir
kosningumar, að erfiðleikunum
mundi ljett af ef Framsókn tæki
við stjórn í landinu, enda var því
óspart haldið fram af kosninga-
smölum Framsóknarmanna, að
eina ráðið fyrir bændur, ef þeir
vildu losna úr kútnum, væri það
að senda Framsóknarmenn á Al-
þing. Ef þeir gerðu það, myndu
öll mein læknast fljótlega.
Margir bændur trúðu þessu og
reyndu ráðin. En varð þeim að
trú sinni 1
Vafalaust hafa þessir sömu bænd-
ur sjeð það nú, að þeir voru leidd-
ir á glapstigu fyrir kosningarnar.
Því ef allir Framsóknarmenn
hefðu verið einlægir vinir bænd-
anna á síðasta þingi, hefðu í-
haldsmenn ekki þurft að beita
harðrjetti til þess að fá sóma-
samlegt framlag veitt til sam-
göngubóta á landi í fjárlögunum
fyrir árið 1929. Og þá hefði aldrei
sú óhæfa komið fyrir, að varnað
yrði framgangs slíku umbótamáli
sem frumvarpi íhaldsmanna um
atvinnurekstrarlán handa bændum.
Þá er hitt víst, að fundirnir
eystra hafa fært bændum heim
sanninn um það', að það er ekki
bændaflokkur sem fer nú með
völdin í landinu, heldnr eru það
sósíalistar. Og einmitt vegna ráð-
ríki sósíalista er bændunum bein
hætta búin. Nái þjóðnýtingar-
stefna sósíalista yfirráðum og
verði hún framkvæmd á íslensk-
um landbúnaði, er hætt við að ekki
verði langt að bíða þess, að land-
búnaðurinn líði undir lok. Þess-
vegna þurfa hændur vel að vera á
verði gagnvart öfga- og byltinga-
stefnu sósíalista — þar er hættan
mest.
Það eru nú liðin 7—8 ár síðan
Erasmus öíslason, er þá bjó að
Loftsstöðum í Flóa, byrjaði á at-
hugunum með votheysgerð, er
stefndu að því marki, að bæta
votheysgerðina eins og hún nú
tíðkast hjer á landi. Hann hefir
síð'an haldið þessum athugunum
áfram, að -mestu af eigin ramleik
og hefir nú komið fram með nýja
votheysverkunaraðferð þá, er við
hann er kénd.
. Því miður hefir votheysverkun
þfessi ekkí verið rannsökuð og bor-
in saman við þá, sem nú er ql-
gengust. Búnaðarf jelag íslands hef
ir hvorki viljað taka það að sjer
nje veita Erasmus styrk til þess.
Það er því eigi unt að aæma um
verðmæti hennar' nema út frá lík-
um og ófullkominni reynslu þcirra
sem hafa.notað' hana.
'• í'V . • ' ' l ■ ■ '
Rn þar séfm nrarga mun fýsa að
Gísli Guðmundsson gerlafræðingur
andaðist aðfaran. 26 f. m. að héim-
ili sínu eftir langa og þunga legu.
Gísli Guðmundsson var fæddur
í Hvammsvík árið 1884. Hann var
sonur Guðmundar Guðmundssonar
frá Hvítanesi. Móðir hans Jakob-
ína Jakobsdóttir frá Valdastöðum
í Kjós. Gísli fluttist ungur til
Beykjavíkur. Var hann all-lengi í
Melshúsum hjá Jóni Jónssyni,
bróður Jóns sagnfræðings. ,
Árið 1905 setti hann á stofn gos-
drykkjaverksmiðjuna Sanitas. Var
það fyrsta sjálfstæða fyrirtæki
hans. Verksmiðjan fekk fljótt
gott orð á sig, einkum fyrir
hreinlæti, og náðu gosdrykkirn-
ir mikilli útbreiðslu. Þóttu þeir
betri en frá öðrum verksmiðjum.
Var mikil þörf á góðri gosdrykkja
verksmiðju hjer á þeim árum; því
brunnvatnið hjer í Beykjavík var
slæmt, jafnvel með taugaveikis-
smitun.
Á þessum árum var Gísli for-
maður fyrir Framfarafjelagi Sel-
tirninga. Hjelt hann því starfi í
heyra eitthvað um aðferð þessa,
vil jeg lýsa henni hjer í örfáum
aðaldráttum eftir því, sem jeg hefi
sjeð Erasmus sjálfan framkvæma
hana og hann hefir sagt mjer frá
henni.
Gryfjumar þurfa helst að vera
steyptar. Eru þær gerðar á sama
hátt og venjulegar votheysgryfjur,
en í botni þeirra er gerð dæld eða
renna með rist yfir.
Á hverju sumri áður en Erasmus
byrjar að láta í vothey, þvær hann
gryfjurnar vandlega úr kalkvatni.
Má til þess nota góðan bursta eða
„sprautu“ og er það betra. Við
það eyðilegst margskonar skaðleg-
ur gerlagróður, sem hefst við í
votheysleifum á gryfjuveggjunum
og sem auðveldlega gæti skemt
gerðina í nýja votheyinu. Ættu
menn ávalt að hafa gryfjumar
hreinar og kalkaðar hver' aðferð,
seminotuð er. • -
12 ár. 1 skólanefnd var hann í 3
ár, og var hvatamaður þess að
reistur yrði nýr skóli.
Við starf sitt með gerilsneyðing
gosdrykkjanna, beindist hugur
hans að gerlum og gerlafræði. —
Sýndi hann svo mikinn áhuga, út-
sjón og natni í þessum efnum, að
ýmsir menn og þá helst Guðmund-
ur Björnson landlæknir, hvöttu
hann til þess að afla sjer kunn-
áttu í þeim efnum. Vann hann
fyrst lengi vel hjá Ásgeir Torfa-
syni á Efnarannsóknastofu ríkis-
ins, en sigldi síðan til gerlafræði-
náms. Fór hann fyrst til Hafnar,
og stundaði fræðigrein þessa hjá
prófessor Salomonsen er var' kenn-
ari þar við háskólann.
Var eigi laust við að margir
landar hans litu á þetta nám hans
sem fundur éitt og fyrirtekt, er
hvorki mundi koma honum nje
þióð hans að liði. En vísindagr'ein
þessi hafði gagntekið svo huga
hans, að hann kleif þrítugan ham-
arinn til þess að komast áfram á
þessari braut.
Eftir stutta dvöl í Höfn fór
han'n til Austurríkis og Þýska-
lands og síðan til Frakklands. Að
loknu námi og æfingum í löndum
þessum hvarf hann heim.
Er hann var á heimleið' var hon-
um boðin all álitleg staða erlend-
is, en hann hafnaði henni enda
þótt hann hefði eigi að. miklu að
hverfa heima fyrir.
Fyrstu sjálfstæðu rannsóknir
hans er eftirtekt vöktu voru skyr-
rannsóknir hans. Höfðu þæí mikil
áhrif meðal almennings, því þær
kváðu niður gamla fordóma um
skyrið. Áður álitu margir að menn
fengju holdsveiki, skyrbjúg og
ýmsa kvilla af skyráti. En Gísli
tengdi rannsóknir sínar við rann-
sóknir erlendra vísindamanna er
Heyið er látið í gryfjurnar á
svipaðan hátt og venjulega nema
hvað það er ekki troðið mjög mik-
ið. Best er að láta í gryfjuna á
hverjum degi jafnótt og slegið er
þannig, að' ekki myndist skemd
skán milli laga.
Nú kemur það sjerkennilega við
votheysgerð Erasmusar.
Strax og hann er byrjaður að
láta í gryfjuna og hiti er farinn
að myndast í heyinu, dælir hann
miklu af vatni yfir það. Heyið
rennblotnar, en vatnið sígur niður
að botni gryfjunnar. Þaðan er því
dælt upp aftur með venjulegri sog-
dælu. Liggur dælurörið niður' í
einu homi gryfjunnar niður í áð-
urnefnda dæld eða rennu í botni
hennar. Sje vatn það sem upp er
dælt, með' hreina góða súrlykt líkt
og góður sláturdrukkur, er því
helt yfir heyið aftur o. s. frv. En
sje lykt þess óhrein og fúl er því
fleigt og öðru vatni dælt yfir
heyið á ný o. s. frv.
Þetta kallar Erasmus að „baðaf'
heyið.
„Böðunin“ hefir tvenskonar þýð
ingu segir' hann.
í: fyrsta lagi temprar húji hita-
fært höfðu sönnur á að skyrátið
væri holt, lengdi líf manna.
Ásgeir Torfason kom því til leið'
ar að stofnuð var gerladeild við
efnarannsóknastofuna og tók Gísli
við forstöðu hennar. En tæki
þau er hann fjekk í hendur voru
af skornum skamti, og fór svo
brátl að Gísli varð að leggja sjer
til mikið af nauðsynlegum tækj-
um sjálfur, því frá því opinbera
fjekst eigi nægilegt fje til rann-
sókna hans.
Skömmu eftir að Gísli byrjaði
að vinna hjer heima við gerla-
rannsóknir veiktist Ásgeir Torfa-
son, og varð Gísli þá jafnan að
taka að sjer efnarannsóknir jafn-
framt gerlarannsóknunum.
Yið fráfall Ásgeirs var Gísli sett-
ur forstöðumaður efnarannsóknar-
stofunnar. Hafði hann það starf
á hendi árin 1917—1921. Þá tók
Trausti Ólafsson við efnarannsókn
arstofunni, enda var þá full þörf
á að ljetta efnarannsóknunum af
Gísla. Sagði hann svo sjálfur frá,
að hann myndi eigi hafa beðið svo
lengi eftir forstöðumanni við efna
rannsóknarstofuna, ef hann hefði
eigi vitað að stofan kæmi í góðs
manns hendur þar sem Trausti var.
Eigi verður í stuttu máli gefið
yfirlit yfir rannsóknir Gísla, þær
er að almennu gagni hafa komið'.
En nefna má sem dæmi rannsólrn-
ir hans á saltlcjötinu okkar. Lauk
hann við þær rannsóknir á land-
búnaðarrannsóknarstofunni í Kiel.
Hafa rannsóknir þessar komið
kjötmatsmönnum og kjötútflytj-
endum að góðu haldi. Þá hefir
hann og gert allvíðtæka, rann-
sóknir á fisksveppum og ýmsu er
að fiskverlcun lýtur. En jafnframt
eigin starfi hafði Gísli jafnan vak-
andi auga á að örfa og styrkja
ýmsa þá menn er hann áleit að
eínilegir væru og gætu orðið að
liði.Hann hefir t. d. lengi verið
stoð og stytta Klemensar' Kristjáns
sonar, við' undirbúning hans og
athuganir á innlendri frærækt og
kornyrkju. Lagði Gísli honum
upprunalega til nauðsynleg rann-
sóknaráhöld. Ennfremur hefir
hann leiðbeint mönnum er hafa
stig heysins. Kalda vatnið, sem
baðað er með tekur með sjer nokk-
uð af þeim hita, er framleiðist í
heyinu, þannig að það kólnar meira
eða minna eftir því hversu mikið'
er baðað. Með því að hafa hitamæl
ir (og það er nauðsynlegt) má
haklá hitanum í heyinu innan á-
kveðinna takmarka.Yanalega hefir
Erasmus haldið hitanum í kring-
um 40° þ. e. þegar hitinn hefir
stigið hærra hefir verið dælt vatni
yfir heyið þar til 40° hitamarki
var náð. Á síðari árum hefir hann
þó haft hitann töluvert lægri, jafn
vel í kringum 18° og gefist mjög
vel. Það er ennþá á tilraunastigi
hversu hár hitinn á að vera eins
og annað viðvíkjandi þessari að-
ferð'.
Á leið sinni gegnum heyið,
tekur vatnið þá kolsýru,
sem myndast við öndun jurt-
anna, og ber hana á braut. Þetta
er mjög mikilvægt atriði segir
Erasmus. Hann heldur því fram,
að kolsýran, sem ávalt myndast í
yotlieyi við öndun jurtanna og
efnabreytingar, og sem ekki getur
rokið burt úr því, sje mjög skað-
leg fyrix meltinguna. Frá henni
viljað leggja stund á mjólkur-
fræði, en sú grein búvisinda hefir
verið bagalega vanrækt hjer und-
anfarin ár.
Af fyrirtækjum þeim er Gísli
hefir verið riðinn við, og hvata-
maðuf að, er m. a. smjörlíkisgerð-
in. Má svo að orði kveða að hann
hafi verið upphafsmað'ur íslenskr-
ar smjörlíkisgerðar. Yið hlið hans
stóð í upphafi Jón Kristjánsson
prófessor. En hann dó áður en
fyrirtækið komst á fót. Fleiri
komu síðan að iðngrein þessari.
Ljet Gísli sjer vel líka. Því tak-
mark hans var í öndverðu að út-
rýma hjer erlendu smjörlíki. Hefir
það tekist að mestu á þeim tæp-
um 10 árum síðan smjörlíkisgerðin
tók hjer til starfa snemma á árinu
1919.
Telja má Gísla föður þess aðal-
verksmiðju-iðnaðar er hjer hefir
risið upp á síðari árum á sviði
matvæla og efnagerðar. Auk
smjörlíkisgerðarinnar var hann
einn af stofnendum sápugerðar-
innar og ölgerðarinnar, og mjólk-
urniðursuðunni kom hann á lagg-
irnar. Þó aðrir tæki við fram-
kvæmdum á eftir honum, stóð
hann jafnan að baki þeim eftir
sem áður með ráðum og dáð, þeg-
ar til þurfti.
Var það honum hið mesta áhuga
mál að þessi vísir til iðnaðar sem
hjer er nú, gæti elfst og orðið fjöl-
breyttari. Vann hann að þessu á-
hugamáli sínu, til stórgagns fyrir
þjóðina utanvið alla stjórnmála-
flokka og flokkaríg, sem hann
hafði mikla óbeit á.
Formaður Iðnaðarmannafjelags-
ins hjer var Gísli undanfarin 4 ár.
Glæddi hann fjelagslíf þess að
miklum mun jafnskjótt og hann
tók við stjórn þess, og jók því
álit út á við, með afskiftum sínum
af iðnaðarmálum. Hann stofnaði
Tímarit fjelagsins, og var ritstjóri
þess. Hann vann að hinum nýju
logum um iðnað og iðnaðarnám,
og- reglugjörðum um þau efni sem
eru að koma út.
Fyrir honum vakti að hefja iðn-
aðarmannastjettina til jafns við
aðrar atvinnustjettir þjóðarinnar.
stafi sú óhollusta votheysins, sem
kemur fram í því, að skepnur þola
ekki fulla gjöf af því, heldur að-
einS gjafar eftir því sem
innlend reynsla hefir sýnt. Það er
því nauðsynlegt að losna við kol-
sýruna og þetta er eina ráðið.
Þegar lokið er við' að láta í
gryfjuna setur Erasmus þjettilag
ofan á heyið. Hlutverk þess er að
útiloka loft frá heyinu þannig að
öndun jurtanna hætti og heyið
kólni af sjálfu sjer smámsaman.
Best er að nota mosa, hreinan hey-
rudda eða þ. u. I. nokkra þumlunga
þykt.
Eftir að þjettilagið er sett á, er
haldið áfram að baða, þar til öll
hitaumleitun í heyinu er hætt. Úr
því geymist það vel ár eða lengur.
Jeg hefi nú í fáum dráttum lýst
votheysgerð Erasmusar Gíslasonar
eins og hann framkvæmir hana,
skýrt hana eins og hann útskýrir
hana. Jeg legg engan dóm á þær
útskýringar. Það verða tilraunir
og rannsóknir að gera í framtíð-
inni.
Aðferð þessi er mjög vandasöm
þannig, að menn framkvæma hana
varla svo í lagi sje nema hafa lært
Eftirtektarverðar tilraunir í baráttunni
við óþurkana.
Votheysverkun Er asmusar Gíslasonar.