Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Blaðsíða 206
204
Oró og orðfræði
textarnir benda til að grunnmyndin hafi verið kang-. Asgeir gerir ráð
fyrir að forliðurinn sé kgngur- í merkingunni ‘net, e-ð brugðið eða
fléttað’. Köngur virðist ekki koma fyrir sem sjálfstætt orð í fornu máli
og OH á ekki heldur dærni um það úr yngra máli. Til samanburðar
bendir Ásgeir á finnskt tökuorð úr germönsku kankuri ‘vefari’, fær-
eyska orðið kongurvág ‘köngulóarvefur’, kongurvave, kángröva,
kánglö í nýnorsku, kangro, kángro í sænskum mállýskum, öll í merk-
ingunni ‘könguló’ og kángelváv ‘köngulóarvefur’ í sænskum mállýsk-
um. Sömu myndir og fleiri úr norskum mállýskum er að finna hjá Alf
Torp (1919:307). Torp bendir einnig á finnska tökuorðið kangas ‘vef-
ur’ og miðlágþýska orðið kankar, sem til er enn í þýskum mállýskum
í merkingunni ‘könguló’. Hann gerir ráð fyrir germanskri rót *kank- í
merkingunni ‘spinna, snúa’. Pokorny (1959:380) gerir ráð fyrir indó-
evrópskri rót *gengh- ‘snúa, vinda, flétta, vefa’ sem aðeins sé þekkt í
germönsku og slavnesku.
Myndir með köngul- að fyrri lið eru að öllum líkindum lagaðar að
köngull ‘axleit fræblaðaskipan, fræblaðahylki; berjaklasi’. Þær eru
e.t.v. eldgamlar tvímyndir við köngur- með mismunandi hliðar- og
sveifluhljóðum í annarri samstöfu.
Myndina kóng- má skýra á tvo vegu. Annars vegar að um fram-
burðarmynd sé að ræða, ö ) ó á undan ng. Dæmi um slíkt eru þekkt af
Vestfjörðum. Jón Helgason (1955:22-24) nefnir vestfirsk framburðar-
einkenni í AM 148 8vo, Kvæðabók úr Vigur, og bendir á að einn skrif-
aranna hafi haft framburðinn óng- fyrir öng-. Hann greinir milli rit-
háttarins o (= o), ö (= ó) og 0 (= 0) og skrifar aukafall af ‘enginn’ nær
undantekningarlaust með ö (önguann, öngua 0. s. frv.). Innrím styður
framburðinn ó. í orðabók Björns Halldórssonar (1814:467) er fletti-
orðið kóngull og vísað þaðan í köngull. Önnur dæmi hef ég ekki ura
það orð. Gæti það bent til að Björn hafi þekkt fyrrgreinda framburð-
armynd úr vestfirsku máli.
Jón Ólafsson tengir myndina kóng- við orðið kóngur ‘lítill hnöttur’
sem hann telur samandregna úr kuðungur. Sú samdráttarskýring er
ekki rétt en kóngur er til í merkingunni ‘pípuhaus, rokkstjaki; tindur,
hnúkur; kuðungur’. í merkingunni ‘kuðungur’ er kóngur tökuorð úr
dönsku konk, kong, sem nú er í dönsku notað um beitukóng og er í ís-
lensku nútímamáli notað t.d. í orðunum hafkóngur, nákóngur og