Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Blaðsíða 170

168
Kristján Árnason
hvert orð eða hópur orða fylgir ekki hinum almennu reglum, hvort
sem það eru hljóðlögmál eða önnur lögmál, sé fyrst gerð grein fyrir
þessum undantekningum en síðan séu hinar almennu reglur látnar
gilda um öll hin dæmin. (Þetta er nefnt elsewhere principle á ensku.)
Þegar rætt er um reglur um orðáherslu er eðlilegt að gera ráð fyrir að
þær eigi heima í orðasafninu og frá þeim geti verið undantekningar, en
eigi að síður leitast menn við að finna reglur og setja þær fram í eins
almennu formi og frekast er unnt.
1.3 Germönsk og rómönsk áhersla
Munurinn á latínu og frumgermönsku var sá, samkvæmt greiningu
metrískrar hljóðkerfisfræði, að latína reiknaði stöðu orðáherslunnar
aftan frá en germanska hafði áherslu á fyrsta lið, en bæði málin höfðu
rétta tvíliði. En einnig hafði atkvæðaþungi áhrif á það hvar orðáhersl-
an lenti í latínu. Áherslan í latínu er ýmist á næstsíðasta atkvæði, eins
og í am'bactus, ro'mánus, eða þriðja síðasta atkvæði, eins og í
ger'mánicus, 'brevitás og se'curitás. í am'bactus og ro'mánus er næst-
síðasta atkvæðið þungt en í ger'mánicus, 'brevitás og se'curitás eru
næstsíðustu atkvæðin hins vegar létt og færist áherslan þá einu sæti
framar. Þegar þar er komið er ekki tekið tillit til þess hvort atkvæðið
er þungt eða létt þannig að þriðja síðasta atkvæðið fær áhersluna, án
tillits til þess hvort það er þungt eða ekki. Annað atriði sem talið er
setja svip á latneskt áherslumynstur er að síðasta atkvæðið getur ekki
tekið áherslu og er í rauninni ekki tekið með í reikninginn heldur er
það sem kallað hefur verið á ensku extrametrical.
Frumgermanska hafði áherslu á fyrsta áherslulið. Það er að vísu
ekki alveg ljóst við hvaða einingar var miðað. í óafleiddum orð-
myndum var áherslan alltaf á fyrsta atkvæði, þ.e. bæði í tvíkvæðum
myndum, eins og *gastiz ‘gestur’ og *sunuz ‘sonur’, og þríkvæðum
myndum, eins og *dömidö ‘dæmdi’ og *talidö ‘taldi’, og þá óháð því
hvort atkvæðið var þungt eða ekki. Það lítur hins vegar út fyrir að í
afleiddum og samsettum orðum hafi tvennt verið til því vísbendingar
dótturmálanna ganga dálítið á víxl, ekki síst um það hvort forskeyti
hafa borið áherslu eða ekki. Öll íslensk orð benda til þess að áherslan
hafi verið á fyrsta atkvæði og í norrænu munu langflest forskeyti hafa