Náttúrufræðingurinn - 1989, Síða 30

Stærstu blóm heims finnast í regn-
skógum Suðaustur-Asíu. Þau tilheyra
sníkjujurtum af ættkvíslinni Rafflesia.
Þessar sníkjujurtir lifa á nokkrum teg-
undum klifurplantna sem allar eru af
ættkvíslinni Tetrastigma en hún er
skyld vínviðarættkvíslinni. Rafflesia
hefur einstætt vaxtarform. Plantan
skiptist ekki í rætur, stöngul eða blöð,
heldur myndar greinótta þræði sem
kvíslast um vefi hýsilplöntunnar og
minnir helst á svepp. Ekkert sést af
plöntunni fyrr en kemur að blómgun
en þá gerir hún líka rækilega vart við
sig. Blómin springa út um börk hýsil-
plöntunnar. Blóm Rafflesia arnoldii
vega allt að 7 kg og geta náð 1 m í
þvermál. Blóm R. hasseltti eru nokk-
uð minni, að meðaltali 30-40 cm í
þvermál (Keng 1983). Ekki er nóg
með að blómin séu auðsjáanleg vegna
stærðarinnar heldur leggur einnig af
þeim svo megna ýldulykt að finna má
þau úr talsverðri fjarlægð. Ýldulyktin
dregur að flugur sem halda að þar sé
komið hræ. I blóminu er hins vegar
enga fæðu að fá og gefast flugurnar
upp eftir nokkra leit, en sjá í leiðinni
um frævun fyrir plöntuna. Furðulítið
er vitað um líffræði þessara sérkenni-
legu plantna. Þær eru sérbýla, þ.e.a.s.
með sérstakar karl- og kvenplöntur.
Eins og algengt er með sníkjuplöntur,
einkum þær sem spíra ekki fyrr en
þær hafa náð sambandi við hýsil-
plöntu, eru fræin agnarsmá. Líklega
þurfa þau að berast inn í hýsilplönt-
una um skemmdan börk til þess að
spíra, e.t.v. með stórum spendýrum,
t.d. fílum, tapírum eða nashyrningum
sem trampa niður greinar (sjá IUCN
Plant Red Data Book 1978) eða
skemma trjábolinn. Fræmyndun virð-
ist annars vera stopul og fá aldin hafa
fundist. Mikil hjátrú hvílir á blóminu
og er það talið hafa ýmsan töfra- og
lækningamátt. Það er því mjög eftir-
sótt og er nú svo komið að það finnst
aðeins á örfáum stöðum á Súmötru og
er á lista yfir blómplöntur í alvarlegri
útrýmingarhættu (IUCN Plant Red
Data Book 1978).
Plöntuefni
Frá ómunatíð hefur maðurinn vitað
að í plöntum er að finna alls kyns efni.
Sumar tegundir eru ilmsterkar og
bragðgóðar, aðrar bragðvondar eða
jafnvel eitraðar, enn aðrar hafa veru-
leg áhrif á taugakerfið, nokkrar valda
ofskynjunum og með enn öðrum má
lækna sjúkdóma. Þessi efni hefur
maðurinn nýtt sem krydd (t.d. pipar
og sinnep), sem eiturlyf (kókaín, óp-
íum og meskalín), til lækninga (ster-
oidar, kortisón, ýmis hjartalyf og
krabbameinslyf), sér til hressingar (te,
kaffi, kakó) eða í sælgæti (lakkrís,
piparmynta) og loks til að koma
óæskilegum einstaklingum fyrir katt-
arnef (stryknín, akonitín, belladonna
og örvaroddseitrið kurare). Þessi efni
virðast flestöll ekki gegna neinu nauð-
synlegu hlutverki í plöntunni og ganga
þau undir samheitinu annars stigs
plöntuefni. Með tilraunum hefur hins
vegar verið sýnt að mörg þessara efna
fæla afræningja frá. Á síðustu tveimur
áratugum hefur komið æ betur í ljós
hvílíkan gífurlegan fjölda efna er um
að ræða. Nú hafa verið einangruð yfir
30.000 svona aukaefni úr plöntum (sjá
t.d. Harbourne 1982).
Efnafræðilega séð er um mjög mis-
leitan hóp efna að ræða. Margir efna-
flokkarnir eru dreifðir meira og minna
í flestum ættum blómplantna en
nokkrir eru bundnir við eina eða fáar
ættir. Tekið skal fram að þessi efni
eru ekki bundin við blómplöntur, þau
eru t.d. einnig mjög útbreidd og fjöl-
breytt í burknum en hagnýt efni eru
næstum öll úr blómplöntum. Hvergi
eru plöntuefnin algengari, fleiri né
24