Lesbók Morgunblaðsins - 21.08.1999, Blaðsíða 5

ÍflllÉl
sv>vr> .* ■'wtsksí
^Sév-'.'X'* *-»; ••r.V.'I
BROT ÚR SAMTÖLUM
VIÐ BORGES
Eftirfarandi samtöl við Jorge Luis Borges birtust í
Samtölum II eftir MATTHÍAS JOHANNESSEN, sem
Almenna bókafélagið gaf út 1978. Valið hefur verið
úr samtölunum með það í huga að þau gæfu mynd
gf hugmyndum og reynslu Borgesar gf Islandi og
íslenskum efnum sérstaklega.
/■ .,
NYUTKOMNU sjálfsævisöguriti segir Jor-
ge Luis Borges á einum stað: „Enn einn
dagdraumur minn er að fara pflagrímsför
til Islands ...“ Nú hefur sá draumur rætzt.
Hann rifjar upp það sem Moms sagði eitt
sinn: „Þú ert að fara til Islands,“ var sagt við
hann. „Nei,“ svaraði hann. „Eg er að fara
pflagrímsför til Islands,“ sagði hánn. Það
sama segi ég.“
Borges sagði, að Borg í nafni hans væri
sama orðið og borg í íslenzku. Hann
bætti við, að Auden héldi því fram, að
nafn hans væri af íslenzkum uppruna: Auð-
unn. En ekki mun Borges gera kröfu tfl að
vera talinn húnvetnskur eins og Auden. Þó
tók hann rækilega fram, að fóðuramma hans
hefði verið ensk - og vonandi af norrænum
uppruna, sagði hann.
Hann sagði mér nánar frá fyrstu kynnum
sínum af íslenzkum fornbókmenntum.
„Faðir minn,“ sagði hann, „átti ágætt
bókasafn. Eg fékk leyfi til að skoða það. Þar
komst ég yfir þýðingar Williams Morris og
Eiríks Magnússonar á Völsungasögu. Ég varð
mjög hrifinn af að lesa hana. Þegar ég löngu
síðar stundaði nám í Genf, las ég Germaníu
Tacitusar á latínu, en kynni mín af verkum
Carlyles efldu áhuga minn á þýzku. Ég kynnt-
ist endursögn á Noregskonunga sögum á
þessum námsárum í Evrópu.“
egar hér var komið samtalinu, minntist
ég á smásögu Borges, Sú óboðna. Hún
fjallar um tvo bræður, sem verða ást-
fangnir af sömu konunni, eftirminnileg smá-
saga í forníslenzkum stfl og anda. „Bezta sag-
an mín,“ segir Borges. „Þegar ég skrifaði
hana, reyndi ég að ganga eins hreint tfl verks
og höfundar íslendinga sagna. Ég hafði þær
að fyrirmynd. Vinátta er mjög mikilvæg með
þjóð minni. Mér fannst ekki viðeigandi að láta
bræðuma berast á banaspjót út af kvenmann-
inum. Fómaði því stúlkunni. Engin lausn önn-
ur var á sögunni."
Borges fannst allt gott á Islandi. Þegar
kalt var í veðri, sagði hann: „Það er mun-
ur eða mollan heima og í heitu löndun-
um.“ Þegar snjóaði var íslenzka krapið betra
en rigning í öðmm löndum. Hann bjó á Hótel
Holti og það var auðvitað bezta hótelið sem
hann hafði kynnzt um dagana. Ogleymanlegt
var að horfa á hann, þegar hann fékk
Heimskringlu í hendur í Bókaverzlun Láms-
ar Blöndals. Hann strauk hana eins og helgan
dóm, sá hana með höndunum. Ég bauðst til að
bera hana fyrir hann. „Nei, ég ætla að halda á
henni sjálfur," sagði hann. Þegar við fómm til
Þingvalla, en með okkur í þeirri ferð vom m.
a. di Giovanni og Björn Bjarnason, bentum
við honum á, hvar Egill hefði búið í Mosfells-
dal. Þá sagði Borges: „Ég á gott. Ég sé móta
fyrir fjöllunum. Það kemur sér vel fyrir mig
að vera blindur. Ég sé ekki bæina. Ég sé ekki
sveitina. En ég sé fjöllin eins og Egill sá þau,
þegar hann var orðinn blindur. Þannig stend
ég í spomm Egils en ekki þið. Það em forrétt-
indi að vera blindur á þessum stað.“
r
Eg spurði Borges, hvað hann hefði einkum
lært af íslenzkum fornbókmenntum.
„Sparsemi," sagði hann. „Allir, sem skrifa
á spænsku, hafa tilhneigingu tfl að teygja úr
stflnum. Cervantes er sagður hafa verið raun-
sæishöfundur. En sögupersónur hans tala:
aldrei saman. Þær halda alltaf ræðu. Snorri
Sturluson er stórkostlegasta leiki-itaskáld
sem uppi hefur verið. Leikritaskáld án leik-
húss. Shakespeare er alltof langorður. Stfll
hans er of teygður. Snorri hefði lagt Hamlet
betri lokasetningar í munn en Shakespeare.
Sögurnar kenndu mér að nota eins fá orð
og unnt er. Cervantes hefði aldrei í lýsingu á
Einari þambarskelfi og Ólafi konungi notað
setningu eins og: að skjóta Noreg úr hendi
sér. Þegar ég las þetta fyrst, grét ég af gleði."
Hann brosti: „Mér þykir vænt um, að þér
skuluð segja að smásögurnar mínar
minni yður á ljóðlist. Þannig lít ég
einmitt á þær sjálfur. Sem þær eins og Ijóð.
Ég er sagnaljóðskáld, vona ég. Og mér er
mikill heiður að því, að yður skuli finnast smá-
sögur mínar minna á hetju- eða sagnaljóðin
gömlu. Þannig eru þær líka hugsaðar."
Hvemig eigum við að þakka ykkur fyrir
að hafa varðveitt þessar bókmenntir,
þessa sögu og þessa tungu? Ég gerði
mér fljótlega ljóst að blómi germanskrar
menningar er varðveittur hér. Norræn menn-
ing er kóróna hennar. Annars staðar, t. d. í
Hollandi, Belgíu, Þýzkalandi og Bretlandi,
eyðilagðist þessi foma menning í róti krist-
innar ásóknar í trúarbragðaátökum. En á Is-
landi varðveittist forngermanskur arfur. Það
er meira af germönskum viðhorfum í engil-
saxneskum arfi en þýzkum. Þýzkar bók-
menntir hafa verið svo rómantískar.11
En þú lítur ekki á Islendinga sögur eins og
skáldsögur?“ „Nei, það geri ég ekki. Ég
held þær séu betri en nokkur skáldsaga.
Ég lít á þær sem langar frásagnir. Skáldsaga
er ekki löng frásögn, skáldsaga er eitthvað
allt annað. Munurinn á skáldsögu og frásögn
er fólginn í öðru en lengdinni. I skáldsögu er
höfuðpersóna. Hún skiptir öllu máli. I Don
Quijote stendur skáldsagnapersónan upp úr.
En í frásögn era margar persónur, sem segja
söguna. Þær segja frá staðreyndum, því sem
gerist í tímanum."
Þá vék hann talinu að íslenzkum fornbók-
menntum og sagði, að ég ætti að skír-
skota í ljóðum mínum til þessarar miklu
íslenzku menningararfleifðar, því að á þann
hátt gæti ég meðvitað sýnt, að hún er enn
partur af lífi þjóðarinnar; gegni enn hlutverki
í íslenzku þjóðlífi. Án þessara tengsla skorti
ræturnár næringu. „Þú átt að sýna,“ sagði
hann, „að þessi mikla list fornra íslenzkra
bókmennta lifir enn í blóði ykkar. Það gerir
ekkert til, þó að lesendur skilji ekki allar skii*-
skotanirnar. Þær segja það sem þarf að segja,
án þess að segja það.“ Þannig væri flest í
fomum skáldskap íslenzkum, svo og beztu
setningamar í hans eigin sögum.
Heldurðu, að íslendinga sögur séu fyrstu
frásagnirnar með personae dramatis?“
„Já, og þær einkennast af sterkum
díalóg og samtölum, menn segja sannleikann
um sjálfa sig í stuttum setningum. Söguhetja
segir eitthvað og jiá þekkirðu hana. Þetta er
alltaf að gerast í Islendinga sögum og auðvit-
að einnig í konungasögum Snorra."
Eg imynda mér, að lestur bóka geti orðið
eins og hver önnur reynsla í lífinu, hvað
eigum við að segja: að verða ástfanginn;
upplifa dauða einhvers? Bók er raunveralegur
viðburður í lífi okkar. Hún er ekki blekking.
Enginn veit, hvað lífið er. Kannski er það
draumur. En mér er nær að halda, að góð bók
sé eins mikilvægur þáttur í draumi okkar og
hvað annað.“
(1971, 1976,1978.)
vUöWíS,
BORGES hvílir í Genf,
„fallegustu borg ver-
aldar“, eins og hann
nefndi hana. A graf-
steini hans eru eftirfar-
andi orð úr Völsunga
sögu: „Hann tekr
sverthit Gram ok leggr
i methal theira bert.“

mj
Vb/CA A
Morgunblaöiö/Jón Björgvinsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. ÁGÚST 1999 5