Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.1999, Blaðsíða 8

SJÁLFSMYNDIN með hringjunum frægu, sem hafa orðið tilefni mikilla vangaveltna.
ÉG UM MIG
I kjölfar Monet, Pollock og Kandinski er Rembrandt
mættur til leiks í London. FREYSTEINN JOHANNSSON
segir frá sýningu á sjálfsmyndum hans, sem nú
stendur í National Gallery.
VIVALDI, MACMILLAN
OG HERRA OG
FRÚ WALLFISCH
TðlVLIST
Sígildir diskur
JAMES MACMILLAN
James MacMilian: Triduum (The World’s
Ransoming: Konsert fyrir englahorn og hljóm-
sveit, Konsert fyrir selló og hljómsveit, Sinfónía
„Vigril"). Einleikarar: Christine Pendrill (engla-
horn), Raphael Wallfisch (seiió). Hljómsveit:
BBC Scottish Symphony Orchestra að viðbætt-
um blásarahópnum Fine Arts Brass Ensemble.
Hljómsveitarsljóri: Osmo Vanska. Útgáfa: BIS
CD 989-990 (2 diskar - fáanlegir sitt í hvoru
lagi) Lengd: 1’51’H. Verð: 2.998 (Japis).
JAMES MaeMillan fæddist árið 1959. Auk
þess að vera eitt eftirtektarverðasta tónskáld
samtímans er hann kennari í tónsmíðum við
Skosku tónlistar- og leiklistarakademíuna í
Glasgow. Hann er nú gestatónskáld hljóm-
sveitarinnar Philharmonia í London og sam-
vinna hans við Skosku kammersveitina hefur
fætt af sér fjölda tónverka sem hafa vakið
mikla athygli. Arið 1990 var tónverk hans The
Confession of Isobel Gowdie frumflutt á
Promenade-tónleikum í London og fékk fá-
heyrðar viðtökur áheyrenda sem þar eru jafn-
an í yngri kantinum. Slagverkskonsertinn
Veni, Veni Emmanuel var svo frumfluttur
1992 og sló rækilega í gegn. MacMillan er kaþ-
ólskur og bera margar tónsmíðar hans þess
merki. Arið 1993 lauk hann við kórverkið
Seven Last Words from the Cross sem strax
var hljóðritað og vakti mikla athygli. Síðasta
verk MacMillans á þessum meiði viðamikilla
trúarlegra tónsmíða er hið tröllaukna Tridu-
um (= þrír dagar) samið 1996-1997.
Triduum var pantað af Sinfóníuhljómsveit
Lundúna og samanstendur af þremur tón-
verkum þar sem tónskáldið íhugar aðdrag-
anda páskahátíðarinnar: Englahornskonsert-
inn The World’s Ransoming (skírdagur - end-
urlausn heimsins), Sellókonsert (föstudagur-
inn langi) og Vigil (aðfaranótt páskadags -
páskavaka).
Frá því er skemmst að segja að þetta er
geysilega mögnuð og tilfinningaþrungin tón-
list. Pað þarf ekki að koma þeim sem kynnst
hafa MacMillan á óvart að hann virðist hafa
einstakt lag á því að ná taki á hlustandanum
og halda honum í greipum sínum. Smáatriðin í
tónlistinni koma sífellt á óvart: hvað eftir ann-
að gerist það að maður hugsar með sér: mikið
er þetta flott/ fallegt/ dramatískt/ hugvitssam-
lega gert o.s.frv. og maður vill hlusta aftur og
aftur og aftur og... Dæmi um þetta er kyrrlátt
niðurlag hins villta miðkafla Vigil-sinfóníunnar
þar sem blásarasveitin og slagverkið trufla
hljóðláta selestuna. Einmanalegt og íhugult
svif englahomsins um ýmist þéttriðinn eða
gisinn tónvefinn í The Worid’s Ransoming er
sérlega fallegt og geysivel spilað af Christine
Pendrill og nær hámarki sínu í áhrifaríku nið-
urlagi verksins (nr. 1, frá 15:00). Það sama má
segja um það þegar brot úr kóral J.S. Bachs,
Ach wie nichtig, gægist fram (nr. 1,
12:39-14:23) undir dansandi hljóðfalli í anda
Messiaens. Reyndar notaði MacMillan sömu
aðferð í Veni, Veni Emmanuel (flutt hér á
landi af Evelyn Glennie og Sinfórúuhljómsveit
íslands í mars 1997) þegar sálmurinn Kom þú,
kom, vor Immanúel birtist á svipaðan hátt.
Tilfinningalega séð eru heildarhrifin yfir-
þyrmandi: og á það ekki síst við um Selló-
konsertinn sem hér er meistaralega leikinn af
Raphael Wallfisch og e.t.v. aðgengilegasti
hluti Triduum. Miðkafli konsertsins er saminn
á sama tíma og fréttist um þaulskipulögð morð
á sextán fimm ára gömlum skólabömum í
Dunblane í Skotlandi. Þessi ótrúlega fallega
en harmþrungna tónlist er lítt dulbúinn sorg-
aróður til minningar um þann hörmulega at-
burð auk þess að hafa almenna skírskotun til
krossfestingarinnar sem reyndar er lýst á afar
áþreifanlegan hátt í ógnvekjandi niðurlagi
lokakaflans. Lokataktar konsertsins eru svo
makalausir að yfir þá ná engin orð. Passið
ykkur bara á því að hafa ekki of lágt stillt!
Tónskáldið James MacMillan er „umhverf-
isvænt" tónskáld (vonandi er mér fyrirgefin
þessi lýsing). Tónlist hans virkar alltaf ný og
fersk þótt hjá honum finnist laglínur, taktur
og auðskiljanleg framvinda í tónlistinni.
Málmblásarar gegna hjá honum mikilvægu
hlutverki og eins er mikið slagverksbatterí
áberandi en þó án þess að það virki eins klisju-
kennt og hjá sumum áberandi nútímatón-
skáldum.
Osmo Vanska og skoska hljómsveitin hans
skila sínu óaðfínnanlega og hljóðritun BIS er
frábær að vanda. Lýsingin á verkunum í bæk-
lingnum er afar nákvæm og fræðandi en betra
hefði verið að lýsingin væri studd tímasetning-
um á efnisatriðum verkanna.
Þessir diskar eiga erindi til allra sem unna
góðri tónlist.
VIVALDI
Antonio Vivaldi: Concerti con molti istromenti
(konsertar fyrir mörg einleikshljdðfæri): RV
574 fyrir fiðlu, tvö óbó, fagott, tvö hom og
strengi. RV 579 fyrir óbó, chalumeau, fiðlu,
þijár viole all’inglese og strengi. RV 562 fyrir
fiðlu, tvö óbó, tvö horn og strengi. RV 97 fyrir
viola d’amore, tvö hom, tvö óbó og fagott. RV
781 fyrir tvo trompetta og strengi. RV 555 fyrir
tvær blokkflautur, óbó, chalumeau, fiðlu, tvær
viole all'inglese, tvær fiðlur „in tromba mar-
ina“, tvo sembala og strengi. RV 566 fyrir tvær
blokkflautur, tvö óbó, fagott, tvær fiðlur og
strengi. IHjómsveit: The King’s Consort. Ein-
leikur: Félagar úr The King’s Consort. Stjórn-
andi: Robert King. Útgáfa: Hyperion CDA
67073. Lengd: 68’44. Verð: 1.699 (Japis)
STÖKKIÐ frá MacMillan til Vivaldis er
ekki eingöngu risavaxið stökk í tíma (hátt í 300
ár) heldur er einnig um geysimikla breytingu
á stíl og andblæ að ræða. Konsertar Vivaldis
eru einstaklega fjölbreyttir, tónlistin þrótt-
mikil og full af lífi og gamla klisjan um að Vi-
valdi hafi samið sama konsertinn 500 sinnum
er hreinlega tóm vitleysa. Að hlusta á Vivaldi-
konsert er líkt og að bera smyrsl á sár, það
græðir og bætir.
Svo er um þennan disk. Það er ekki þar með
sagt að Vivaldi sé upp á sitt allra besta í öllum
þessum verkum en hér heyrist margt forvitni-
legt sem er þess virði að kynnast og vel það.
Þetta á m.a. við um viðamesta konsertinn, RV
562, sem er mikið verk og um margt óvenju-
legt. Hægi kaflinn vekur sérstaka athygli þar
sem einleiksfiðlan „glissar" og töfrar fram sér-
kennilega „bláa“ tóna og í lokakaflanum er
sérlega glæsileg fiðlukadensa. Einleikarinn
Elizabeth Wallfísch leikur einleikshlutverldð
með óvenjumiklum glæsibrag. Hún er reyndar
eiginkona sellóleikarans Raphaels Wallfisch
sem leikur einleik í fyrmefndum sellókonsert
MacMillans. Og svona í framhjáhlaupi: meist-
aralegan sellóleik Raphaels Wallfisch á sér-
sviði eiginkonunnar má líka heyra í frábærri
en hræódýrri heildarútgáfu á sellókonsertum
Vivaldis á vegum Naxos-útgáfunnar (fjórir
diskar: Naxos 8.550907 - 10).
En snúum okkur aftur að Concerti con molti
istromenti. Upphafskaflinn í RV 579, sem hef-
ur viðumefnið Concerto funebre, er einnig
mjög sláandi í mikilli dramatík sinni og sér-
kennilegu tónmáli sem vísar til miklu yngri
tónlistar en raun ber vitni (nr. 4, 1:20-1:35).
Konsertinn RV 97 er sérstakur sem konsert
að því leyti að strengjasveitina vantar en er
annars ekki mjög áhugaverður. Það sama má
segja um konsertinn fyrir tvo trompetta RV
781 (ekki sá þekkti). Hins vegar er konsertinn
RV 555, sem hefur alls 11 (!) einleikara, í
meira lagi skrautlegt stykki. í upphafskaflan-
um koma einleikshljóðfærin inn hvert á fætur
öðm líkt og í biðröð og Vivaldi hamast við að
gefa þeim öllum sitt tækifæri, en tíminn er
naumur (3’17) og einleikshljóðfærin mörg og
ekki má sleppa hefðbundnum inngangi hljóm-
sveitarinnar! Skemmtilegt verk og frábærlega
vel spilað.
Hljómsveitin The King’s Consort er greini-
lega skipuð úrvals hljóðfæraleikuram því
flutningurinn er með slíkum ágætum að vart
verður á betra kosið. Hljóðritunin er líka skýr
og nostursamlega unnin og jafnvægið gott
milli einleikshópanna og hljómsveitarinnar.
Ég hef áður nefnt það í pistlum þessum að
það er ekki nauðsynlegt að spila heilan disk í
einu og sjaldnast til bóta ef verkin era mörg.
Þessi Vivaldi-diskur inniheldur sjö konserta
og það er óþarflega mikið af því góða í einum
bita ef stykkin eiga að njóta sín.
Upplagður sólskinsdiskur í sumarfríið!
Valdemar Pálsson
FINNIST mönnum þeir þekkja
Rembrandt betur en samtíma-
menn hans má eflaust rekja það til
allra sjálfsmyndanna, sem hann
gerði, og spanna listamannsferil
hans; frá unga aldri, þegar velmeg-
un og vinsældir voru hlutskipti
hans, til efri ára, þegar persónu-
legar raunir og gjaldþrot settu á manninn
mark. Sjálfsmyndir Rembrandts, málverk,
ætingar og teikningar, era taldar um áttatíu.
Sú elzta er af honum 22 ára og sú yngsta sýn-
ir hann 63ja ára og var máluð 1669, sama ár
og hann lézt. Auk sjálfsmyndanna flýgur svip-
ur hans fyrir í nokkrum málverka hans og
einnig máluðu nemendur hans myndir af
meistaranum.
Malarasonurinn listfengi
Malarasonurinn Rembrandt Harmensz van
Rijn fæddist í háskólabænum Leiden 1606, ní-
unda barn Harmen Gerritsz van Rijn og
Neeltgen (Comelia) Willemsdr (van) Zuyt-
brouck, sem var úr auðugri fjölskyldu. Hann
innritaðist í háskólann 1620, en listagyðjan
tók hug hans allan og 1622 hóf hann listnám
hjá málaranum Jacob Isaacsz van
Swaneburgh, sem stóð í þrjú ár. Elzta mál-
verkið, sem til er með nafni hans, er frá 1625.
Það sýnir, þegar heilagur Stefán, fyrsti písl-
arvottur kristninnar, var grýttur og þar strax
var Rembrandt með sjálfan sig í takinu og lét
andliti sínu bregða fyrir í málverkinu í áhorf-
endalíki.
Að loknu námi hjá Jacob Isaacsz van
Swaneburgh hélt Rembrandt til Amsterdam
og nam hjá málaranum Pieter Lastman, en
1626 kom hann sér upp eigin vinnustofu í
Leiden, þar sem hann sinnti málverki og graf-
ík jöfnum höndum. Hann varð strax vinsæll í
heimabæ sínum, einkum fyrir andlitsmynd-
irnar, og listamannasorðstír hans fór vaxandi.
Lögfræðingur einn, Amold van Buchel frá
Utrecht, kom til Leiden 1628 og gat þess í
dagbók sinni að malarasonur vekti þar milda
athygli fyrir list sína, sem lögfræðingnum
fannst nú helzt til snemmt með aldur málar-
ans í huga.
En listagyðjan spurði ekkert um aldur
þessa uppáhalds síns, heldur gaf honum byr
undir báða vængi. Fyrsta nemandann fékk
hann 1628 og árið eftir lauk hann við fyrstu
sjálfsmyndina, sem til er merkt honum. Nú
vora listaverk hans, sérstaklega portrettin, í
hávegum höfð, ekki aðeins heima fyrir, heldur
og erlendis, og að því kom að Leiden var of
lítill fyrir Rembrandt. Síðla árs 1631 flutti
hann til Amsterdam. Þar beið hans meiri vel-
gengni og ríkt kvonfang; 1634 kvæntist hann
Saskia van Uylenburgh.
En þótt listamannslánið léki við hann, átti
hann ekki bamaláni að fagna. Framburðurinn
Rumbartus lifði aðeins í tvo mánuði, og dóttir-
in Comelia enn skemur; í þrjár vikur. Líf ann-
arrar Cornelíu varð líka í vikum talið, en 1641
fæddist þeim sonurinn Titus, eina bamið sem
náði fullorðinsaldri. Árið eftir dó Saskia, en á
banabeðnum hafði hún sett þann fyrirvara í
erfðaskrá sína, að Rembrandt skyldi njóta
eigna hennar svo lengi sem hann kvæntist
ekki aftur. Eftir lát húsmóðurinnar kemur
Geertje Dircx til sögunnar sem fóstra Titus.
Samband komst á með henni og Rembrandt,
en næstu árin var sköpunargleðin honum horf-
in. Hann stóð hins vegar í umsvifamiklum við-
skiptum, meðal annars kaupum á listaverkum.
1647 gerðist Hendrickje Stoffels ráðskona
Rembrandts. Hún bar vitni tveimur áram síð-
ar í máli, sem Dircx höfðaði gegn Rembrandt
fyúr tryggðarof, tók stöðu hennar á heimilinu
og vann hjarta listamannsins. Rembrandt var
dæmdur til þess að greiða Dircx árlegan líf-
eyri, en 1650 tókst honum/Stoffels að koma
henni til fimm ára betranarhússvistar í Gouda.
Kaupsýsluumsvif Rembrandts vora þeim
mun meiri þessi ár sem hann málaði minna.
1654 er Hendrickje stefnt fyrir hórdóm með
málaranum Rembrandt. Hún gekkst við ástar-
sambandi þeirra og ól honum dóttur, sem var
skírð Cornelía. Rembrandt var ákveðinn í að
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 19. JÚNÍ1999