Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 14
BOKHNEIGÐIR KOTUNGAR OG MANNKYNS MENNING - SIÐARI HLUTI
HRIPLEK BÆJARHUSIN
VORU MENNINGARSETUR
EFTIR VIÐAR HREINSSON
ÞEGAR leið á sumarið 1873 var
Tómas að vanda mikið á ferð,
vann viðvik hér og þar, fór aust-
ur í Mývatnssveit og inn í Eyja-
fjörð. Grasspretta var allgóð og
gróska í fjölskyldunni að sama
skapi. Björg Emilía átti von á
sér hvenær sem var. Um þær
mundir virðist Tómas leggja nokkra áherslu á
að hann hafði lofað Guðnýju velgjörðakonu
sinni á Eyjardalsá kvæðiskomi, því í dagbók
hans stendur „Kveðjan" við 15. júlí. Miðviku-
daginn 16. fæddist Helga dóttir hans. Ekki er
ólíklegt að Guðný hafi litið til með Björgu á
Hlíðarenda þessa daga og þá hafi Tómas full-
ort og kennt Guðnýju þetta kvæði sem hún að
öllum líkindum hefur flutt ferðbúnum vestur-
fórum á leið norður Bárðardal. Vist er að
samkvæmt dagbókum Jóns í Mjóadal lögðu
vesturfaramir upp frá Mjóadal mánudaginn
13. júlí, gistu að Mýri næstu nótt, héldu þá að
Eyjardalsá, gistu og dvöldu þar allan næsta
dag, þriðjudaginn 15. júlí.14 Þann dag hlýtur
annaðhvort Tómas eða Guðný að hafa flutt
þeim kvæðið. Oft hafa vesturfarar fengið
kaldari kveðjur í veganesti. Kvæðið er 6 er-
indi, hér em 1. og 6. erindi:
Frændur og rinir! við fSrum að sidlja
fáorða kveðju eg ber ykkur þá;
harraanna tölur ei tjáir að þylja
tökum því vel er ei sneitt verður hjí
Afram til sigurs, um ókomnar brautir
ástkæru systkin! farið nú vel,
sigríð með guðs aðstoð sérhverjar þrautir
sælli hans varðveizlu ykkur eg fel.
Áfram til sigurs hinn framgjarni ilokkur
fríðar og hagsælda gangið þið slóð;
Skapastund segir nú skilið með okkur,
skarðið er höggvið í íslenska þjóð!
Hann einn er mannanna hlutfollum ræður,
hamingju krýni ykkur ætíð og nú.
Áfram ti! sigurs, þið brottfarar bræður!
brynjist æ hugrekki manndáð og trú.
Annað kvæði ort 44 áram síðar kallast nokk-
uð á við þessa kveðju. Það kvað Stephan í Is-
landsferð sinni árið 1917. Það heitir „Heim-
koman“ og er ort tU Guðnýjar á Eyjardalsá,
sem þá var löngu komin undir græna torfu.
Fyrst er kveðjustundinni lýst en í lokakafla
kvæðisins er vikið að þeim skörðum sem
höggvin era í þjóð og ætt og lagt út af því:
Núí fortíð - fyrst á seinni
fardögum í Vesturheim
þjóðar, sem var eitt sinn einni
íshaf fært, sem vannst ei neinni
við að fmna vegað beinni
vistaskiptum vítt um heim.
Þar sem bjó í bændaranni
byggðardrottning, honum tengd,
kveðjur sagði sveinninn granni ■
sá var h'till fyrir manni,
fluttist brott í fararbanni
fæstra vona í bráð og lengd.
Stúrlynd kvaddi ei ferðaflokkinn
freyja hússins, þel var gott -:
,JZríiðast verður, yngsti hnokkinn!
að eiga þig frændi úr landi stokkinn, “
sagði hún, „þegar ég sit við rokkinn
þyngist hann við, að þú vékst brott!“
Honum itora sera hviríilbylur
kveðja shk - og henni frá.
Djúpvarmur er undir-ylur
ástar, sem að fátt um þylur.
Langbezt æskuskynjun skilur
orðin hálfu, hlý en fá.
Göngumaður gamall stóð við gróið leiði
hennar asviaidri síðar,
yfir moldum sinnar tíðar.
Þú hefðir ekki, þar sem hvdir, þekkt hann lengur,
tríí>rí'f>.
TÓMAS á Hróarsstöðum leitaði leiða út úr lokuðum heimi fræðanna og fann hugsvölun í leikrit-
um Shakespeares og Holbergs. Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
Tómas ó Hróarsstöðum er dæmi um nómfúsan alþýðu-
mann. Einnig mætti nefna Arngrím mólara Gíslason
sem var í Þingeyjarsýslum á | þessum árum og hefur ef-
laust þekkt Tómas. Við báða loðir nokkur bóhemímynd
sem bendir til þess að | þeir hafi verið baldnir í æsku,
rétt eins og Stephan G.
HLÍÐARENDI í Bárðardal. Bókamaðurinn Tómas Jónasson kvæntist heimasætunni
þar og bjó þar um tíma. Þannig lítur bærinn út núna.
hálfur ennþá heimalningur,
hálfur skiptur útlendingur.
Svona er það sem mannkyns menning málum blandar:
Hann sem aldrei aftur vendir,
útí heim frá vinum sendk.
Þar á að vinna haukur hver, að heiman sendur,
nýja vini, nýja Ijendur,
nýjan vanda á báðar hendur.
Kyn hans situr eftir eitt, með ættarskörðin.
Svo skal s mábyggð fjalls og fjarðar
fóstra landnám víðrarjarðar.
Unz þar hefur, reit af reit, sér rutt til vegar
yfirjörðu, einn ogfagur,
allra þjóða mannabragur.
Eflaust fannst þér frænka, oft um farinn veginn
þér hafi týnzt í þjóðasæginn
þínir frændur margan daginn.
Hefði samt þitt lundarbg því langsízt kunnað,
hefðu þín orðið hinum minni
hlutagjöld af ættleifð þinni.
Þér hefur stundum orðið - ei við aiit þó sættist -
týnslurþærítómibættar
trúnni á mannskap þinnai• ættar.
Hún hefur líkahonum langbezt haldið uppi,
sem af auðnu oft var sleppinn -
aldrei dæmdur samt á hreppinn!
Kveðjan þín - og fleirí, er fram úr fylgsnum skjótast,
vóru á götu guU hans mætast,
gæfa sem ei brást að rætast!
Mannkyn blandar málum undarlega, og
þau brot sem heimildir láta okkur eftir má
tengja á margan hátt. Nú víkur sögunni til
sumarsins 1881, í Norður-Dakota, þar sem
vesturfaramir svo virðulega kvaddir bjuggu
nú flestir. Stefán heitir nú Stephan og orðinn
stöndugur bóndi, vel metinn meðal fólks, ann-
álaður fyrir gáfur og hafði meira að segja
haldið úti blaði veturinn áður ásamt félögum
sínum. Þetta sumar var
„4. júlí haldinn hátíðlegur að Garðar, og var
nefnd kosin til þess að undirbúa skemmtiskrá.
Stephan G. Stephansson var kjörinn til þess
að semja leikrit fyrir daginn. Stephan segir
þannig frá þessu atviki: „A mér var nauðað að
semja leikrit. Eg skoraðist undan, en ekkert
dugði. Eg var kúgaður. Eg vann á hverjum
degi, en nóttin var björt og lagðist eg á kvöld-
in í brekku fyrir ofan kofann minn og ribbaði
þetta rugl saman um nætur, svo fljótt, að lært
varð og æft fyrir daginn. Eg vakti alla nóttina
fyrir hátíðina, uppi allan hátíðisdaginn og
nóttina á eftir, vann næsta dag, en valt út af
sofandi með hesta og sláttuvél í slægju um
kvöldið, þó skaðlaust yrði.“ Leikritið hefír
gengið undir ýmsum nöfnum, „Vesturfaram-
ir“, „Teitur", ,gkmtmaðurinn“ o.s.frv. Á meðal
þeirra sem tóku þátt í leiknum á Garðar, voru
Baldvin Helgason (lék Amtmanninn), Jakob
Líndal (lék Teit stúdent), Ingunn systir Jak-
obs Líndal (lék konuefni Teits), Karólína Dal-
mann (lék kerlingu, sem mikið var hlegið að,
sem misskildi allt, einkum ensku.)"15
Stephan skrifaði fleiri leikrit á þessum áram,
sem aðeins era til í brotum. Hann hafði ekki
tekið út fullan skáldþroska, en augljós er til-
hneiging hans til að takast á við veraleika sam-
tímans af einurð. Ljóst er af því sem hér hefur
verið tekið saman að leiðir hans og Tómasar
Jónassonar hafa legið saman. Tómas kom í
Mjóadal og átti mikil samskipti við frændfólk
Stephans á Eyjardalsá og Mýri. Hvort þeir
hafi ræðst við um bókmenntir eða annað er
ómögulegt að segja, en ekki er ólíklegt að
Tómas hafi sáð fræjum sem síðar bára ávöxt.
Ekki er hægt að leiða getum að því hvort leik-
sýningin í stofunni á Stóravöllum tíu áram á
undan sýningunni í Garðar hafi haft varanleg
áhrif á Stephan, en ekki hefur hún spillt fyrir.
Víst er að Stephan þekkti leikrit Tómasar, því
hann getur þess í bréfi til Jónasar Hall, systur-
sonar Tómasar, að „Ebeneser og annríkið,"
önnur Holberg-stæling Tómasar, hafi verið
leikið í Markerville á gamlárskvöld 1897.16
Hvað sem því líður, sýning Tómasar var að öll-
um líkindum hin fyrsta í dreifbýli á íslandi,
fyrir utan sýningar Briembræðra á Grund og
leikrit Stephans er hið fyrsta sem vitað er til að
hafi verið samið í Vesturheimi. Því era báðir
framherjar í leikritagerð.
Þegar Konrad Maurer ferðaðist um ísland
1858 skrapp hann fram í Saurbæ í Eyjafirði
að finna séra Einar Thorlacius sem var talinn
með lærðustu mönnum í landinu. Lærdómur
séra Einars var þó ekki staðgóður sem skyldi:
Þrátt fyrir alla alúð og kurteisi fólksins var
dvölin í Saurbæ mér engan veginn eins lær-
dómsrík og ég hafði búist við. Mér fór reynd-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998