Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 8

PETUR í langstökki á Mælifellssandi norðan Mýrdalsjökuls á 67.
afmælisdegi sínum 4. ágúst 1978.
PÉTUR fyrir miðju í hópi hálendisfara og útskýrir fyrir þeim kláfferju á Markarfljóti.
INÓVEMBER í haust lést í hárri elli Pétr
ur Símonarson rafvélavh'ki. Pétur var af
mörgum þekktur fyrir flugmennsku,
ferðamennsku, ljósmyndun, veiði-
mennsku en þó mest fyrir skíðamennsku.
Hann var afar ör og frjór í skapi, dellu-
karl sem tók upp á hlutunum án mikillar
umhugsunar. Síðustu árin fór ellin að
vinna á kempunni. Hann fékk slag, missti mik-
inn þrótt og gekk síðustu árin við hækju en
skíðapörin hans sautján lágu óhreyfð inni í skúr
á meðan. Hjá öldungnum var andinn hress og
minnið gott. Ég hitti hann alloft og sagði hann
mér þá oft frá ýmsu sem á daga hans hafði drif-
ið. Nú ætla ég að gefa lesendum Lesbókar kost
á því að kynnast veru Péturs á stríðsárunum í
Kaupmannahöfn. Við gefum honum orðið:
„Fyrir stríð var ég í rafmagnslæri hér í
Reykjavík. Ég var búinn að fíkta með rafmagn
frá því ég man eftir mér og var í rafmagnsnámi
hjá Rönning. Ekki var nú mikil drift í iðn þess-
ari í Reykjavík á þessum árum. Kreppa var bú-
in að standa yfir í nokkur ár og allar fram-
kvæmdir voru í lágmarki. Ég var uppfullur af
áhuga og langaði til að fara út í heim og læra
meira. Það var því úr að ég tók mér far með
gamla Gullfossi til Hafnar á árinu 1937. Búið
var að útvega mér pláss hjá raftækjaverk-
smiðjunni Titan sem var staðsett í útjaðri
Kaupmannahafnar. Verksmiðjan framleiddi
rafmagnsvörur alls konar eins og spennu-
breyta, dýnamóa, rafmagnsrofa, töflur og ann-
að slíkt. Einnig voru þama framleiddar skil-
vindur fyrir fiskimjölsverksmiðju tæki sem
unnu lýsi úr fískafurðum.
Þetta var stór verksmiðja með fjölda starfs-
fólks. Ég gerðist þama lærlingur í raívéla-
fræði. Þarna opnaðist svo sannarlega nýr
heimur fyrh- mig sem var með raftæknina á
heilanum og hafði lengi þráð að kljást við svona
hluti. Þama voru stórir vinnusalir með mörg-
um vélum og hávaða sem þeim fylgdi, og mörg-
um rennibekkjum. Fyrstu dagana fór ég nærri
úr hálsliðnum við að glápa í kringum mig. Ég
kunni náttúrulega harla lítið í dönsku en það
gekk býsna vel að gera sig skiljanlegan og
fylgjast með. Námstíminn átti að vera fjögur
ár en bölvað stríðið hélt mér miklu lengur.
Námið og vinnan gekk strax nokkuð vel og ég
kunni ágætlega við mig enda var ég að læra
eitthvað nýtt á hverjum degi. Kreppan var á
undanhaldi og nóg að gera.
Um vorið 1940 hernámu Þjóðveijar Dan-
mörku. Sagt var að það hefði tekið þýskarana
5-6 klukkutíma að yfirbuga landamæraverði
Dana og hófu þeir nú marseringu inn í Dana-
veldi. Þýski herinn tók Kaupmannahöfn á einni
svipstundu. Hann tók strax í sínar hendur
skipasmíðastöðvar og verksmiðjur, sem unnið
gátu fyrir þýsku hemaðarmaskínuna.
Von bráðar komu þeir til okkar hjá Títan.
Þýskir verkfræðingar færðu okkur nú teikn-
ingar af fjarstýritækjum sem fljótt kom í ljós
að voru fyrir kafbáta, en kafbátahernaðurinn
var þá á góðum vegi með að gera út af við
bandamenn. Nú var okkur fyrirskipað að fara
að vinna fyrir Hitler og ekkert elsku mamma
með það. Ékki voru allir ánægðir með þetta, en
eitthvað varð að gera. Vegna stríðsins var
mestur hluti hins venjulega markaðar hruninn.
Persónulega var mér fjandans sama. í svona
stríði eru allir að drepa alla og maður verður
bara að bjarga sér.
Andspyrnuhreyfingin sem sjálfsagt var
stjórnað frá London kom að máli við okkur og
bað okkur að hætta að vinna við þetta en við
neituðum og sögðum að rafiðn væri okkar
starf. Þá sögðu andspyrnumennirnir: Við kom-
um og sprengjum klukkan fimm. Andspymu-
menn vildu endilega sprengja stóra spenna
sem við framleiddum fyrir Þjóðverja. Þeir
klipptu á símann hjá okkur, forfærðu spennana
með krana út í port og sprengu svo allt draslið
í loft. Það var náttúrulega passað að starfs-
menn verksmiðjunnar yrðu ekki fyrir fjörtjóni
í þessari aðgerð. Blásið var í loftvamarflautu
og allir fóru í byrgi á meðan. Að þessu loknu
hljóp lýðurinn burt en við strákamir fórum að
laga til eftir bombumar. Þetta höfðu verið ein-
hverjir bölvaðir vitleysingar, því að það tók
okkur rafvirkjana aðeins rúman klukkutíma að
koma öllu aftur í lag. Svona lagað skeði ekki
aftur. Þjóðverjarnir settu vörð við verksmiðj-
FYRIRSKIPAÐ
AÐ VINNA
FYRIR HITLER
EFTiR RÍKARÐ PÁLSSON
Pétur Símonarson, landskunnur maður oq venjulegq
nefndur Símon í Vatnskoti, lést á síðasta ári og hafði þá
margt baukað. Hann varð læ irlingur í rafvélafræði í
Kaupmannahöfn en eftir herná mið 1940 tóku Þjóðverj-
ar verksmiðjuna og Pétur hélt áfram í verksmiðjunni og
sagði greinarhöfundinum frá [: )ví og ýmsu sem á dag-
ana dreif í Danmörku 1 lernámsáranna.
PÉTUR Símonarson í síðustu fjallaferð sinni sumarið 1995.
una svo að við gátum framleitt áfram fyrir Ad-
olf gamla Hitler í ró og næði. Þessi atburður
gerðist svo seint í stríðinu að ekki var gert
mikið úr þessu. Mér fannst öll þessi fram-
leiðsla fyi’ir þýskarana mjög spennandi og
áhugaverð. Fljótt fór ég að fá áhuga fyrir því
að betrumbæta framleiðsluna og var alls
ófeiminn við að koma með tillögur í þeim efn-
um. Eitt sinn fékk þýskur verkfræðingur pata
af þessu og spurði hver væri hér að verki. Dan-
irnir bentu á mig og hann spurði mig hvaðan
ég væri og ég sagðist náttúrulega vera íslend-
ingur. Hann tók tillögum mínum mjög vel og
þakkaði mér fyrir. Þegar öllu var á botninn
hvolft má segja að Danir hafi verið hinh’ róleg-
ustu undir hernámi Þjóðverja. Þeir sættu sig
við orðinn hlut. En þó fór allt í bál og brand
undir lok stríðsins. Þjóðverjar pössuðu sig yfir-
leitt á að vera ekki að blanda sér of mikið í dag-
lega líf Danans. Þeir voru nær eingöngu í uni-
formi en minna í borgaralegum klæðum. Það
ríkti járnagi og menn komust ekki upp með
neinn moðreyk. Ef hermennirnir brutu eitt-
hvað af sér voru þeir óðara sendir í bardagana
til Rússlands en þaðan komust víst fæsth-
óbrenglaðir til baka. Þýskararnh- fóru náttúru-
lega eitthvað á kvennafar eins og Bretinn
heima í Reykjavík. Auðvitað var litið niður á
ástandspíurnar og í stríðslok fengu margar
þeirra fría krúnurökun. Seint í stríðinu gerðu
Þjóðverjar þá bölvuðu vitleysu að senda allt
danska pólitíið í fangabúðir til Þýskalands.
Þegar Þjóðverjar að lokum gáfust upp tók
danska neðanjarðarhreyfingin og sænska
„divisionen" völdin! Þessi sænska deild eins og
hún nefndist voru Danir sem flúið höfðu yfir
Eyrarsund til Svíþjóðar og hlotið þar einhverja
herþjálfun. Þegar leið á stríðið fór að bera á í
andspyrnuhreyfingunni alls konar glæpalýð,
kommúnistum og skríl sem sveifst einskis.
Mörgum blöskraði þetta og vildu ekkert með
þetta fólk hafa.
Allir þekkja morðið á Guðmundi Kamban, en
hann hafði drýgt þá synd að kunna þýsku og
vera hrifinn af þýskri menningu. Aldrei sann-
aðist á hann neinn undirlægjuháttur eða sam-
vinna við þýskarana. Þessir andspyrnudrullu-
sokkar skutu á allt sem fyrir var eins og ég á
rjúpunni í Ármannsfelli í gamla daga. Þetta
var orðið hlægilegt. Þegar einhver sagði neð-
anjarðarhreyfingunni að einhver væri í sam-
bandi við Þjóðverja þá tók hún það strax trú-
anlegt, sendi einhverja stráka á vettvang með
vélbyssur og skaut allt í kaf. Stundum fretuðu
þeir fyrst á húsin áður en þeir gengu inn til að
tala við fórnardýrin.
A síðustu dögum hemámsins leið ekki sá dag-
ur að ekki væri sprengt eitthvert mannvirki.
Annað hvort vora þá Þjóðveijar að verki eða
andspyrnumenn. En þetta var tilgangslaus viL
leysa, allt saman. Landamir í Höfn vora ekkert
sérstaklega aktífir gegn Þjóðverjum. Sumir
unnu með þeim og voru áhrifamiklir. Ég vil ekki
nefna nein nöfn. Eitthvað var nú af dönskum
nasistum í byrjuninni en ég held að flestir hafi
gengið af trúnni, þegai- fram í sótti. Bretar
gerðu loftárásir á Kaupmannahöfn nokkuð oft.
Til dæmis var Shellhúsið sprengt í loft upp. Hús
þetta hýsti aðalstöðvar Gestapo og þarna voru í
haldi andspyrnuhreyfingannenn. Þegar árásar-
flugvélar nálguðust fóru loftvamarflautur í
gang og fólki var uppálagt að koma sér hið
bráðasta í næsta byrgi eða niður í kjallara. Ég
hafði annan hátt á. Eg var svo spenntur fyrir
fluginu að ég hljóp upp á rist, opnaði þakglugg-
ann og fylgdist með flugvélunum. Þá héldu
baunarnir að ég væri vitlaus. Ég var þá kominn
með skæða flugdellu sem mér tókst að næra
seinna á lífsleiðinni heima á Fróni. Þetta þótti
náttúrulega glannaskapur en ég gaf skít í hann.
Ég hafði rosalega gaman að horfa á vélamar,
þar sem þær strukust rétt yfir húsþökin. Eitt
sinn kom íyrir hörmulegt slys.
Flugsveit var að koma í áraásarferð, líklega
frá London. Foringi sveitai'innai’ flaug fremst-
ur eins og títt var og var töluvert á undan hin-
um ílugvélunum.
Skyndilega vill það slys til að hann flýgur á
útvarpsmastur sem hann hefur greinilega ekki
vitað um né tekið eftir. Við áreksturinn ferst
flugvélin og mikill reykur gýs upp. Flugsveitin
heldur að hér sé merki um árásarstað frá for-
ingjanum og byrjar að bombardera allt í kaf.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998
Hl