Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Page 10

KJÖLUR OG
KJALVEGUR
EFTIR TÓMAS EINARSSON
Leiðin milli land$f|órðungg yfir Kjöl hefur verið
kunn síðan á landnámsöld. Milli byggða eru um
150 km og fyrir bíla varð leiðin fær á fjórða ára-
tugnum þegar Hvítá var brúuð og slóðin rudd til
Hveravalla. Eftir að Seyðisá var brúuð hefur umferð
hverskonar bíla m|ög aukizt að sumarlagi og má
gera því skóna að fjöldi landsmanna og erlendra
ferðamanna verði á ferðinni á Kili.
K'JÖLUR nefnist skarðið sem
liggur milli Lang- og Hofsjök-
uls. Það er í 600-700 m hæð y.s.
og 25-30 km á breidd. Auk
jöklanna setja tvö fjöll mestan
svip á landslagið: Kjalfell, sem
er nær miðju Kjalar og rís 400
m yfír umhverfíð og Hrútfell
(Hrútafell), eitt svipmesta stapafjall landsins
1396 m y.s., vestan við Fúlukvísl. Á kolli þess
er allvænn jökulkúfur. Norðlendingar nefndu
fjallið Regnbúða- eða Regnbogajökul. Að
austan, sunnan Hofsjökuls eru Kerlingarfjöll.
Tvær stórár fá hluta vatnsforða síns af
Kjalarsvæðinu. Hvítá að sunnan og Blanda að
norðan.
Víðáttumikið, dyngjulaga helluhraun þekur
meginhluta svæðisins. Er talið að það hafí
runnið skömmu eftir lok ísaldar. Gígurinn er
þar sem hraunið ber hæst. Á börmum hans
eru sérkennilega lagaðir klettar sem kallast
Strýtur og setja sterkan svip á umhverfið.
Hraunið er víða sandorpið og greiðfært yfir-
ferðar. I því eru hellar. Þekktastur er Grettis-
hellir suður af Rjúpnafelli, skammt frá Kjal-
vegi hinum foma.
Ymsir hafa velt Kjalamafninu fyrir sér. Er
það sótt til Noregs eða er það dregið af lögun
landsins? Um það hafa verið skiptar skoðanir.
Þama em vatnaskil og tilsýndar má greina
form í landslagi sem líkjast báti á hvolfí.
Kjalvegur fundinn
Landnámabók greinir ítarlega frá hvemig
landnemar íslands helguðu sér land. Fyrst
nærri sjó, en þaðan færðist byggðin inn til
» landsins. En í fjarska sáust fjöllin blá. For-
vitnin vaknaði. Hvað skyldi vera handan
þeirra?
I suður frá dölum Skagafjarðar blasa við
fannabreiður Hofs- og Langjökuls. Þær vöktu
forvitni hinna skagfirsku landnema og þeir
ákváðu að kanna það land nánar. Sagnimar af
þeim ferðum geymdust í minni manna uns
þær vom skráðar í Landnámabók.
Hrosskell landnámsmaður að Ýrarfelli
sendi Roðrek þræl sinn „upp eftir Mælifells-
dal í landaleitan suður á fjöll. Hann kom til
gils þess, er verður suður frá Mælifelli og nú
heitir Roðreksgil. Þar setti hann niður staf
nýbirktan, er þeir kölluðu Landkönnuð, og
eftir það snýr hann aftur“.
Vékell hinn hamrammi bóndi á Mælifelli
vildi vita meira. „Þá fór hann litlu síðar suður
•« á fjöll í landaleitan. Hann kom til hauga
þeirra, er nú heita Vékelshaugar. Hann skaut
milli hauganna og hvarf þaðan aftur“.
Eiríkur Hróaldsson landnámsmaður að
Hofi í Goðdölum var ekki sáttur við þessi
málalok. Því sendi hann Rönguð þræl sinn
„suður á fjöll ... Hann kom suður til Blöndu-
kvísla og fór þá upp með á þeirri er fellur fyr-
ir vestan Hvinverjadal og vestur á hraunið
milli ReykjavaUa og Kjalar og kom þar á
manns spor og skildi, að þau lágu sunnan að.
Hann hlóð þar vörðu þá, er nú heitir Rangað-
arvarða. Þaðan fór hann aftur og gaf Eiríkur
honum frelsi fyrir ferð sína, og þaðan af tók-
ust ferðir um fjallið milli Sunnlendingafjórð-
imgs og Norðlendinga“.
Engar frásagnir em til um hvaða Sunn-
lendingur það var sem átti fótsporin er Röng-
uður fann.
Þórir dúfunef nam land í Skagafirði og bjó
á Flugumýri. Þessa skemmtilegu frásögn er
líka að finna í Landnámabók: „í þann tíma
kom út skip í Kolbeinsárósi, hlaðið kvikfé, en
þeim hvarf í Brimnesskógum unghryssi eitt,
en Þórir dúfunef keypti vonina og fann síðan.
Það var allra hrossa skjótast og var kölluð
Fluga.
Öm hét maður. Hann fór landshorna í mill-
um og var fjölkunnugur. Hann sat fyrir Þóri í
Hvinverjadal er hann skyldi fara suður um
Kjöl og veðjaði við Þóri, hvors þeirra hross
mundi skjótara, því að hann hafði allgóðan
hest, og lagði hvorr þeirra við hundrað silfurs.
Þeir riðu báðir suður um Kjöl, þar til er þeir
komu á skeið það, er síðan er kallað Dúfunefs-
skeið. En eigi varð minni skjótleikamunur
hrossa er Þórir kom í móti Emi á miðju
skeiði. Öm undi svo illa við félát sitt, að hann
vildi eigi lifa og fór upp undir fjallið, er nú
heitir Árnarfell, og týndi sér þar sjálfur, en
Fluga stóð eftir, því að hún var mjög móð“.
En Fluga átti eftir að koma meira við sögu.
Hún ól hestinn Eiðfaxa, sem var fluttur til
Noregs. Þar varð hann svo illur viðureignar
að hann drap 7 manns á einum degi. Það kost-
aði hann lífið. En Fluga sjálf „týndist í feni á
Flugumýri".
Eftir að Skagfirðingar höfðu fengið vissu
um greiða leið um Kjöl hófust ferðir um hann
milli landshluta og hefur hún óefað verið mjög
fjölfarin löngum, en með hléum af ýmsum or-
sökum.
Kjalvegur hinn forni
Reiðvegurinn frá Hólum í Biskupstungum
(sem nú em í eyði) að Mælifelli í Skagafírði er
talinn um 150 km. Fara þurfti yfír tvö stór-
vötn, Hvítá og Blöndu, sem í vatnavöxtum
voru miklir farartálmar.
Að sunnan var Hvítá fylgt uns komið var að
vöðunum yfir hana skammt norðan við Jökul-
kvísl. Þau voru tvö, Skagfírðingavað rétt íyrir
neðan brúna, mikið farið en varð ófært á fyrri
hluta þessarar aldar og neðar, nær Jökul-
kvíshnni, Hólmavað sem mun vera fært enn í
dag. Á síðari tímum var bátur við ána, sem
gat flutt bæði fénað og ferðamenn.
Er komið var yfir ána gátu menn valið um
tvær leiðir yfír Kjöl: þá eystri eða vestari.
Eystri leiðin liggur upp með Svartá, í
Gránunes, sunnanvert við Kjalfell og yfir
hraunið með stefnu á Rjúpnafell. Þaðan vest-
anvert við Dúfunefsfell og að Seyðisá. Þegar
vestari leiðin er farin er stefnan fyrst tekin á
Hrefnubúðir og síðan meðfram Fúlukvísl
norður fyrir Hrútfell. Þar er beygt frá ánni og
haldið austanvert við Þjófafell um Sóleyjar-
dali og Tjamardali að Seyðisá, en þar komu
leiðimar aftur saman. Við ána var fjárrétt og
fyrmm hittust þar gangnamenn að sunnan og
norðan og drógu fé sitt í sundur allt til 1937,
en þá var gerð vamargirðing þvert yfir Kjöl
milli jökla og hefur svo verið síðan. Báðar
þessar leiðir liggja framhjá Hveravöllum og
ef menn hugðust koma þar við var það auka-
krókur.
Frá Seyðisá liggur leiðin að Blönduvaði og
þaðan norður Eyvindarstaðaheiði um Mæli-
fellsdal að Mælifelli í Skagafirði.
Til er skráð heimild sem bendir til þess, að
fram undir 1800 hafi skriðjöklar Langjökuls
ekki náð niður að Hvítárvatni og þá verið
HVÍTÁRNES. Syðri skriðjökullinn og innsti hluti Jarlhettnanna í baksýn. Á myndinni sést
einnig sæluhús Ferðafélags íslands.
BRÚ Á Fúlukvísl við Þverbrekknamúla.
KARLSDRÁTTUR við Hvítárvatn. Skriðufell í baksýn.
unnt að komast meðfram því að vestan. Það
styðja vörðubrot, götuslóðar og merki um
vegabætur, sem hafa fundist vestan undir
Leggjabrjóti. Ef þetta er rétt hefur leiðin inn
á Kjöl verið miklu auðveldari yfirferðar fyrr-
um, því þá losnuðu menn við hið stóra vatns-
fall Hvítá.
Talið er að Kjalvegur hafi verið varðaður
áður íyrr, en vörðunum misjafnlega haldið við
í gegn um tíðina. Um síðustu aldamót ferðað-
ist danski höfuðsmaðurinn Daniel Bruun um
ísland. Kynnti hann sér hagi lands og þjóðar.
Hvatti hann stjómvöld til að endurreisa
hrundar vörður og merkja fornar hálendis-
leiðir. Á fyrstu áratugum aldarinnar voru
vörðumar á Kjalvegi lagaðar til. Margar
þeirra standa enn óhaggaðar og gegna nú
nýju hlutverki, þ.e. vísa leið frístundafólki á
skemmtiferðum um landið. Eftir að Hvítá var
brúuð árið 1935 hófust bílferðir inn á Kjöl og
tveimur ámm síðar (1937) var orðið akfært að
Hveravöllum. Bílaslóðin var mdd austar þ.e.
um Hvítársanda, framhjá Fremri- og Innri-
Skútum og að Blöndu austan við Rjúpnafell.
Þaðan vestur fyrir Dúfunefsfell og síðan norð-
ur Auðkúluheiði í Blöndudal. Þessi leið mun
vera 160-170 km milli byggða.
Nærri vatnaskilum á hárri melöldu, er
minnisvarði við veginn, sem Ferðafélag ís-
lands lét reisa 1959 í minningu um Geir G.
Zoéga vegamálastjóra, en hann var forseti fé-
lagsins 1937-1959. Aldan heitir síðan Geirs-
alda.
Hvítárnes - Hvítárvatn
Hvítárvatn er eitt af stærri stöðuvötnum
landsins 29,6 ferkm að stærð, meðaldýpi um
28 m og mesta dýpi hefur mælst 84 m. Vestan
við vatnið rís Skriðufellið 1235 m y.s. Fjórar
ár falla í vatnið. Fúlakvísl, jökulá, sem kemur
upp undan austurrönd Langjökuls, Tjarná,
mynduð af uppsprettuvatni undan Tjamheiði,
Fróðá, allvatnsmikil á, sem kemur undan
Leggjabrjóti og Svartá er kemur undan Kjal-
hrauni austur af Kjalfelli. Þrjár síðastnefndu
eru bergvatnsár. Hvítá, eitt af stærstu vatns-
föllum landsins fellur úr vatninu. Meðalsum-
arrennsli hennar er 50-75 rúmm. á sek. Á
fyrri hluta aldarinnar gengu tveir skriðjöklar
frá Langjökli ofan til Hvítárvatns beggja
vegna Skriðufells. Syðri jökullinn hefur hopað
mikið og nær nú ekki að vatninu, en sá nyðri
gengur ofan í vatn og leggur hann til þá ís-
jaka, sem þar fljóta.
Karlsdráttur heitir smá vogur, sem gengur
norður úr vatninu skammt austan við skrið-
jökulinn. I skjóli jökulsins í brekkunum móti
sól í 420-440 m hæð y.s. hafa fundist 84 teg-
undir háplantna. Dágóð silungsveiði er í vatn-
inu og munu byggðarmenn hafa stundað hana
stíft áður fyrr. Munnmæli herma að fyrrum
hafi karl einn stundað netaveiði í Hvítárvatni.
Hann var einsamall við þá iðju, en hafði fol-
aldsmeri með í för. Batt hann folaldið öðrum
megin við voginn, fór svo með hryssuna út
fyrir voginn hinum megin, festi netið í tagl
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 4. JÚU1998