Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1998, Blaðsíða 16

LIF OG
VETVANGUR
TRÚÐANNA
EFTIR ELFAR
LOGA HANNESSON
List trúðsins nær yfir breytt svið. Helst þarf hann
að vera nokkuð vel að sér á mörqum sviðum til að
ná eiginleikum listarinnar. Nægir að nefna nokku7
atriði svo sem líkamlega getu, að kunna helst
á eitthvert hljóðfæri og síðast en ekki síst
að vera góður leikari.
ARLECCHINO frá Bergamo var fulltrúi almúgans í ítalska spunaforminu Commedia dell’Arte.
TRIJÐAR hafa skemmt og glatt
fólk í margar aldir og hefur
nafnið haft þá þýðingu að
skemmta og vera með fíflagang.
Orðið trúður kemur mjög
snemma fyrir hér á landi m.a. í
Njálu. Konungar höfðu um tíma
eigin skemmtikraft sem var
kallaður Jester. Á tímum Shakesepeares
hétu þeir Fools og komu m.a. fram í tveim-
ur leikritum hans Lér konungi og Þrett-
- ánda kvöldi. Nokkru fyrir tíma Shakespe-
ares, um 1540, byrjaði ítalska spunaformið
Commedia dell’Arte. Þar voru -skapaðar
margar skondnar persónur og voru þær
teknar beint úr samfélaginu á Italíu, svo
sem Pantalone kaupmaður í Feneyjum full-
trúi þeirra ríku og Arlecchino frá Bergamo
fulltrúi allmúgans, þeirra fátæku. Pedrol-
ino, hvíti trúðurinn, var hins vegar leikinn
af yngsta leikara leikhópsins sem oft var
sonur eins af aðalleikurunum.
I dag er helsti vettvangur trúðsins í
sirkusunum þó hann sjáist nú víðar. En við
skulum fara inní sirkushringinn.
Billie Button
Erfitt væri að ímynda sér sirkus án þátt-
töku trúða enda hafa þeir verið hluti af
, sirkusnum allt frá upphafi. Orðið sirkus,
' sem þýðir hringur, er fyrst notað árið 1782
af Royal Circus í Englandi sem Charles
Hughes var upphafsmaður af. En nokkrum
árum áður eða árið 1768 hafði maður að
nafni Philip Astley staðið fyrir sýningum
rétt fyrir utan London með trúðum, fim-
leikafólki, dýrum og línudönsurum. Fyrr
nefndur Charles Hughes var einn af
skemmtikröftunum og hefur líklega fengið
hugmyndina þaðan. Þar kom líka fram Bille
Button en hans atriði var byggt uppá klaufa-
skap og mistökum og má því segja að hann
sé fyrsti sirkustrúðurinn. Það leið ekki á
löngu áður en fleiri fylgdu í kjölfar þeirra og
settir voru upp litlir ferðasirkusar víðs veg-
ar og ávallt var trúðurinn miðdepill sýning-
anna. I Bandaríkjunum hófst sirkusinn á
^svipuðum tíma og í Evrópu og var brátt orð-
inn stór hluti af skemmtanalífinu þar. Vin-
sælasti sirkusinn, Bamum and Bailey’s Gr-
eatest Show on Earth, hóf göngu sína árið
1881. Þar voru fjölmennir hópar trúða, fíla
og ýmissa annarra dýra eins og þekkt er í
henni Ameríku. Þarna má segja að vinsældir
sirkussins hafi hafist fyrir alvöru og fljót-
lega nægði þeim ekki einn hringur heldur
þrír og tjöldin rúmuðu þúsundir manna.
Leikhúslrúðar
- Englendingurinn Joseph Grimaldi (f. 1779
- d. 1837) er einn af þekktustu leikhústrúð-
■■ unum þ.e.a.s. trúðum sem skemmta mest í
leikhúsum. Á öðru aldursári skemmti hann
fyrst með fjölskyldu sinni sem kom fram í
Dury Lane-leikhúsinu í London. Trúðanafn
hans var Joey, en það varð síðar mjög vin-
sælt trúðanafn. Hann skemmti í hinum
CHARLES Chaplin er án efa þekktasti
karaktertrúðurinn.
ýmsu leikhúsum í London allt þar til hann
lét af störfum árið 1828.
Annar þekktur leikhústrúður í Evrópu er
Adrien Wellach (f. 1880 - d. 1959) eða
Grock. Líkt og Grimaldi byrjaði hann
snemma að skemmta, að vísu byrjaði hann í
sirkus og þar var einnig hans síðasta uppá-
koma í Hamborgar sirkusnum 30. október
1954. Þegar hann skemmti með trúðnum
Brick árið 1903 breytti hann nafni sínu í
Grock. Frá 1911 fór hann að skemmta m.a. í
Palace- og Coliseum-leikhúsunum þó oftar í
því síðar nefnda. Sýningar hans voru allar
án tals en tónlist kom mikið við sögu enda
gat hann leikið á yfir tuttugu hljóðfæri.
Mest notaði hann þó fiðlu og flygil og var
þema sýninganna að misheppnast með
hljóðfæraleikinn sem heppnaðist þó að lok-
um. Þegar hann ætlaði t.d. að spila á flygil-
inn þá var stóllinn of langt frá og fór hann
því að ýta flyglinum að stólnum. Til gamans
má svo geta þess að Grock náði hámarki á
ferli sínum þegar hann var kominn vel yfir
fertugt. Það hefur nefnilega viljað loða við
trúðinn að hann er lengi í fæðingu en á því
eru þó undantekningar þó ekki séu þær
margar í þessari listgrein.
Chaplin og Keaton
Frægasti karaktertrúðurinn er án efa
Charles Spencer Chaplin (f. 1889 - d. 1977).
Hann kom fyrst fram fimm ára gamall þar
sem hann fyllti skarð móður sinnar sem var
skemmtikraftur í leikhúsi. Frá þeirri stundu
var framtíð hans ráðin. Hann skapaði flæk-
inginn ógleymanlega sem gat fengið alla til
að hlæja og gráta sem er drauma markmið
allra trúða. I mynd hans The Circus (1927)
verður flækingurinn ástfanginn af stúlku
sem er dóttir sirkusstjóra. Til að ná betur til
GROCK var mjög fær hljóðfæraleikari
og nýtti sér þá kunnáttu í trúða-
atriðum sínumm.
hennar ræður flækingurinn sig í sirkusinn
sem trúð en ýmislegt fer þó á annan veg en
hann ætlaði. Myndin Limlight eða Sviðsljós
er um trúð sem er sannfærður um að hann
geti ekki skemmt fólki lengur. í þessari
mynd leika Chaplin og Buster Keaton sam-
an í fyrsta og eina skiptið en það markaði
endurkomu þess síðar nefna á hvíta tjaldinu.
Er þetta atriði þeirra sagt vera eitt af þeim
fyndnustu í kvikmyndasögunni.
Fyrrnefndur Joseph Francis Keaton (f.
1895 - d. 1966), sem einnig var karakter-
trúður, er betur þekktur sem Buster
Keaton, en það nafn fékk hann frá Harry
Houdini. Það atvikaðist þannig að Keaton
hrapaði niður langan stiga án þess þó að
brjóta nokkur bein og nefndi Houdini hann
þá Buster. Hann er kallaður maðurinn með
steinandlitið vegna þess að hann brosti
aldrei í myndum sínum. Buster var líkt og
áður nefndir trúðar alinn upp við leikhúsið.
Keaton-fjölskyldan var með eigin leikflokk
sem hét The three Keatons og eitt af atrið-
um þeirra byggðist á því hvemig pabbi hans
tuskaði hann til m.a. með því að henda hon-
um út til áhorfenda og fleiri líkar kúnstir.
Hann skemmti með fjölskyldunni til átján
ára aldurs og eftir það var hann með eigin
atriði í sýningunni The Passing Show.
Seinna kynntist hann Roscoe „Fatty“ Ar-
buckle, sem var einn af stóru stjörnum
þöglu kvikmyndanna, og uppúr því byrjaði
hann að koma fram í kvikmyndum. Myndir
hans byggjast mikið uppá ýmsum líkamleg-
um kúnstum sem hann virðist hafa fengið í
vöggugjöf.
Marcel Marceau
Eitt aðalverkfæri trúðsins í dag er
„mime“ eða látbragðsleikm-. Einn af
fremstu og þekktustu látbragðsleikurum
sögunnar er án efa franski Islandsvinurinn
Marcel Marceau (f. 1923). Hann uppgvötaði
möguleika þessa forms er hann starfaði sem
barnakennari. Fljótlega fór hann svo að
semja leikatriði án orða og upp úr þeirri
vinnu fæddist trúðurinn hans, Bip. Eftir
nokkrar uppákomur Bips voru undirtektir
það góðar að hann stofnaði eigin látbragðs-
leikhóp. Þessi hópur setti upp margar sýn-
ingar, sú vinsælasta var The Overcoat árið
1951 en hún var byggð á verki Gogols.
Marceau hélt einnig áfram að búa til einleiki
fyrir Bip og fór víða með þær sýningar m.a.
í fangelsi.
Að skemmla
Eins og sjá má á fyrrtöldu spannar list
trúðsins yfir brevtt svið. Helst þarf trúður-
inn, þ.e.a.s. leikaf^n, að vera nokkuð vel að
sér á mörgum ’^m til að ná eiginleikum
listarinnar. Nægir að nefna nokkur atriði
svo sem líkamlega getu, að kunna helst á
eitthvert hljóðfæri og síðast en ekki síst að
vera góður leikari. Þó spilar sjálfsagt inní
líka eigin reynsla leikarans á lífinu því oft
sjáum við okkur sjálf í trúðnum. Trúðurinn
endurspeglar hið daglega líf en samt alltaf á
þann máta að við getum haft gaman af því.
Það hlýtur því að vera hægt að segja að
megin þema trúðsins sé ,Að skemmta“ eða
bara „Make us laugh“.
• Heimildir:
Grock. 1968. Grock, en klovns erindringer. Þýðing Vi-
beke Cerri.
Hartnoll, Phyllis. 1991. The concise Oxford companion
to the theatre.
Rudlin, John. 1994. Commedia dell’Arte, an actor’s
handbook.
Russell Taylor, John. 1993. Dictionary of the theatre. 3.
útg.
Ýmsir höfundar. 1988. Creative ciowning.
Teikningar gerði Marsibil G. Kristjánsdóttir.
Höfundur er leikari, menntaður frá The Commedia
School sem sérhæfir sig í suður-evrópsku leikhúsi.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 1998