Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1998, Blaðsíða 12

GRUNDVÖLLUR kristinnar trúar er persóna, sem lifði á sviði sögunnar og lifir enn sem Drott-
inn, Jesús Kristur. Líf hans, dauði og upprisa er sá atburður sem kristnir menn álita úrslitaat-
burð allrar sögu. Myndin: Kristur á píslargöngu sinni. Málverk eftir Jan Sanders van Hemes-
sen, 1560.
í riti Einars Sigurbjömssonar: Kirkjan
játar. Rv. 1991., segir „Hversu langt sem
leitað er aftur í sögu kirkjunnar, kemur í
ljós, að hið eiginlega við kristna trú er ekki
nein almenn hugmynd, sem falli saman við
trúarlegar hugmyndir manna yfirleitt, held-
ur tiltekinn sögulegur atburður, sem er líf,
p dauði og upprisa Jesú Krists. Kristin trú er
umfram allt persónuleg afstaða til Jesú og
nærist af vitnisburðinum um hann...
Kristnir menn lúta Jesú sem Drottni.
Grundvöllur kristinnar trúar er með öðr-
um orðum persóna, sem lifði á sviði sögunnar
og lifir enn sem Drottinn, Jesús Kristur. Líf
hans, dauði og upprisa er sá atburður sem
kristnir menn álíta úrslitaatburð allrar sögu.
Sá atburður birti mönnum, að grunnur allra
tilveru, Guð, skapari himins og jarðar, sé
kærleikur... Hann gaf af lífi sínu, soninn
eða „Orðið“ til þess að mannkynið glatist
ekki, heldur megi treysta þvi, að uppruni alls
j sé kærleikur og sá uppruni sé og tilgangur
alls mannkyns" - bls. 34.
í Helgakveri 88. grein segir: „Þá er Jesús
gekk út í pínuna tókst hann á hendur æðsta-
prests-embætti sitt, sem er í því fólgið, að
hann færði algilda fórn fyrir syndir allra
manna. Með því að þola kvalir og dauða hef-
ur hann fómað sjálfum sér, saklaus þolað
hegningu fyrir oss seka, og friðþægt oss við
guð.
Fómardauði Krists birtir oss heilagleik
guðs eigi síður en kærleik hans, en verður
oss eigi til sáluhjálpar, nema vjer iðmmst og
trúum.“
178. grein segir: „Jesús kenndi um allt ráð
guðs og vilja mönnunum til sáluhjálpar; en
aðalefni allra kenninga hans var sjálfur hann
eða boðskapurinn um það, að hann væri guðs
í sonur af himnum kominn, til að frelsa synd-
ugt mannkyn og stofna guðs ríki á jörðu“.
f 89. grein og 90. grein segir um niður-
stigningu Jesú Krists til helvítis og upprisu
Krists frá dauðum á þriðja degi. „Og hefur
með því sýnt oss og sannað eigi aðeins guð-
dóm sinn, heldur og það, að hann er sigur-
vegari syndarinnar, dauðans og djöfulsins,
og að vjer eigum upp að rísa“.
Fjörutíu dögum eftir upprisuna „steig
Jesús upp til himna í augsýn lærisveina
sinna“ - 91. grein.
í 89. grein er talað um að Jesús Kristur
hafi „birst í heimkynni fyrirdæmdra, til að
auglýsa þar krapt endurlausnar sinnar“.
„Árið 1247 kom sendiboði páfa til Noregs til
þess að krýna Hákon konung Hákonarson og
talið er líklegt að sendiboðinn hafi samið
játningu eða útlistun á trúaratriðum fyrir
konung og norska klerkastétt.....í þessum
leiðbeiningum er fjallað um niðurstigningu
Jesús Krists til helvítis „til að auglýsa krapt
endurlausnar sinnar" og einnig til þess að
leysa þær sálir réttlátra, sem dáið höfðu
óskírðar og því verið búinn staður í ríki
dauðra, með því að leysa þær og hughreysta,
tók hann þær með sér í himnaför sína. -
E.A.: Játningarrit og Kaþólsk fræði. Rv.
1922 -.
Hellagur andi
Kirkjuþingin í Nikeu 325 og í Konstant-
ínópel 381 staðfestu og formuðu kenninguna
um Heilagan Anda, Drottin og lífgjafa, sem
útgengur frá föðumum og er tilbeðinn og
dýrkaður ásamt Föðumum og Syninum. Guð
er einn í þremur persónum.
Agústínus og Thomas frá Aqvíno skýrðu
og skerptu kenninguna um þrenninguna, en
jafnframt töldu þeir að Guð „er sá sem er að
öllu leyti öðruvísi" og algjörlega óskiljanleg-
ur og óskýranlegur" og að það væri algjör
ofætlun að skepnan gæti á nokkum hátt útli-
stað skapara sinn.
Carl Gustav Jung hefur skrifað mjög at-
hyglisverða ritgerð um þrenningarkenning-
una sem trúaratriði og sálræna þörf frá sjón-
armiði sálfræðings og geðlæknis: „Versuch
v zu einer psychologischen Deutung des Trini-
tatsdogmas" Symbolik des Geistes. Ziirich
1948. - „Mér er ljós sú ofdirfð að ætla að
rannsaka og skilgreina helgustu kenningar
kristinnar kirkju og kristni frá sálfræðileg-
um grunnforsendum, sem ég geri til þess að
skilja dogmuna sem tákn, sprottið úr þeim
heimum sem em utan meðvitundar manns-
ins ... „
Heilagur andi er verkandi vilji og hluti
Guðs föður og Sonar, hluti einnar heildar,
óaðskiljanlegrar og þrennrar í senn. Þrenn-
ingarkenningar koma fram í trúarbrögðum
Babylóníu - Anu-Bel og Ea. í egypskum
. trúarbrögðum em guð, sonur og tengiliður
þeirra Ka. Jung vitnar í Timaeus Platóns og
hellenska dulhyggju.
„Þrenningarkenningin hefur löngum verið
álitin algjörlega óskiljanleg, sem hún er og
stangast á við alla eðlilega skynsemi að mati
frjálslyndra skynsemishyggjumanna. Trúar-
legar staðhæfingar em aldrei skynsamlegar
í venjulegri merkingu hugtaksins „skyn-
semi“, þvi að þær taka mið af öðmm heimi,
heimi arktýpunnar, sem skynsemin er vit-
undarlaus um. Arktýpan er eðlisbundin
fmmgerð djúpvitundarinnar, sem er utan
allrar meðvitundar, sem mótar við vissar að-
stæður þróun mennskrar vitundar. Þrenn-
ingin í kristinni kenningu vitnar tvímæla-
laust um vissuna um mótandi vald utan og
handan allrar mennskrar meðvitundar. Stað-
hæfingar um dogmur uppmnnar fyrir til-
verknað Heilags anda, vísa til þess að þær
em ekki afsprengi meðvitaðrar hugsunar, en
eiga sér upprana utan meðvitundar manns-
ins e.t.v. utan mannsins, mannheima.
Staðhæfingar í þessa vem vísa til reynslu
af verkunum arktýpunnar og em alltaf af
toga þess „numinosa“, einkennast af óskilj-
anlegri helgi, sem er í senn yfirþyrmandi og
fullkomlega óskiljanleg allri skynsemi, helgi
sem er mörkuð krafti, sem er algjörlega ann-
arlegur mennskri reynslu.
„Heilagleiki" þýðir að hugmynd eða hlutur
er svo fullkominn að verkar þannig á mann-
inn, að hann verður máttvana. Heilagleikinn
yfirþyrmir hann, hann missir eigin vemnd,
hann er algjör fangi afla eða afls, sem hann
má einskis gegn og getur ekki skilið en
skynjar án eigin tilverknaðar". Samkvæmt
kenningum Jungs verkar arktýpan á mann-
inn sem aíl utan mannheima, óskiljanlegt
allri mennskri skynsemi. Dulvitundin er
alltaf algjörlega ómeðvituð, bmnnur og
aflgjafi sem markar öll trúarbrögð, listir og
vísindi. í kristinni trú em kenningar Jungs
um dulvitund og arktýpur hliðstæður við
guðlegar opinberanir.
„Þrátt fyrir margra alda starf
skólastíkera, samþykktir kirkjuþinga og til-
raunir guðfræðinga til þess að skilgreina og
„skilja“ heilagan anda, þá hefur allt þetta
starf á þeim forsendum mistekist. Niður-
staðan varð og er „credo quia absurdum" ...
„Framstæður maður hugsar ekki, hugsan-
imar koma tii hans“ sbr. Hómer: Odysseifur
og Aþena - „Okkur finnst sjálfum að sér-
stæðar eða framlegar hugmyndir, sem
kvikna með okkur komi sem „hugljómun"
eða „innsæi".
Jung skrifar þessa ritgerð eins og áður
segir sem sálfræðingur og út frá kenningum
sínum um arktýpu og dulvitund, sameigin-
lega dulvitund allra manna, en ekki sem trú-
aður einstaklingur sem trúir guðlegum opin-
bemnum og samþykkir kristnar dogmur,
sem „óeðlilegan sannleik" yfírskilvitlegan,
sem er mönnum hinn æðsti leyndardómur.
Kenningar Jungs um dulvitundina sem upp-
sprettu allrar visku em veraldlegar, verkan-
ir arktýpanna snerta öll svið mennskrar við-
leitni, en verkanir heilags anda eru tjáning
ætlunarverks guðs með sköpun mannsins,
sem hann skapaði í eigin mynd.
Gmnnhugmynd kristinnar kenningar um
þríeinan Guð, kærleik hans og tilgang með
sköpuninni er túlkuð skírast í Divina
Commedia eftir Dante:
„Og líkt og mæta allir punkti einum
við öxul geislar hjóls á vegi fömum,
svo lukti um mig sú ást, er höndum hreinum
heldur á sól og jörð og öllum stjömum“
- Þýðing Guðmundar Böðvarssonar -
í riti Rudolfs Ottos: Das Heilige og síðar í:
Das Gefiihl des Úberweltlichen hefur hann
mörgum fremur skilgreint muninn á skyn-
samlegri trúarafstöðu og trúarafstöðu þeirra
sem skynja yfirþyrmandi helgi - Hann mót-
aði hugtakið „numinous" eftir latneska orð-
inu vnumen“ guð, guðleg vera.
„Eg mun fjalla um það sérstæða gildis-
hugtak, það „Numinousa" og hið „num-
inousa" hugarástand sem markast af því
gildismati. Þetta hugarástand er algjörlega
„sui generis“ séreðlis og á sér engar hlið-
stæður, þar af leiðandi algjörlega einstakt og
grandvallar raunleiki. Ef reynt er að skil-
greina það skortir skiljanlegt mál til útlist-
unar. Það er aðeins ein leið til þess að skilja
hugtakið, sem er að íhuga sjálfur og nálgast
með því það ástand, sem kveikir og opnar
skynjun þess „Numinousa" sem með eigin
skynjun nær því að verða meðvitað. Þetta er
Xið, sem ekki verður skilið, það er aðeins
gjörlegt að vekja kenndina fyrir því...
Við komumst að raun um að við nálgumst
það sem dulspekingar nefna „mysterium
tremendum“. Stundum minnir þetta á flóð
sem fyllir hugann í innilegri dýrkun. Þetta er
innlifun í heima utan hins venjubundna
heims, upphafið ástand, hljómandi bergmál
uppheima, það er einnig önnur hlið á þessu
ástandi, það getur tekið á sig mynd tryllings-
legs hryllings. Maðurinn er altekinn af öflum
sem svipta honum til æðstu hæða fegurðar
og dýrðar og niður í svartnætti - milli
himna og heljar... „
„Mysterium tremendum" er lýsing á
reynslu mannsins altekins af vanmati og
andstætt magnþmngnum krafti guðdómsins,
þar sem maðurinn verður aðeins duft og
aska, ekki neitt. Hin trúarlega auðmýkt er
ástand þess sem verður svar manna við þeim
yfirskilvitlega krafti eða afli sem yfirskyggir
manninn.
Rudolf Otto var þýskur guðfræðingur og
varði fjölda ára til rannsókna trúarlegrar
reynslu og yfírskilvitlegra kenninga innan
trúarheima manna í ýmsum löndum. Rudolf
Otto taldi sig finna samsvarandi einkenni í
hinum ýmsu trúarflokkum, sem væri gmnd-
völlur trúarvissu hjá hverjum fyrir sig. Þessi
kennd birtist í mismunandi formi en sameig-
inlegt gmnneinkenni kallaði hann „num-
inous“ - og bók hans, sem kom út 1917 í
fyrstu útgáfu nefnist eins og áður segir „Das
Heilige“. Efhið er ákaflega vandmeðfarið, en
honum tekst að glöggva sig og þar með les-
endur á inntakinu og meginkveikju trúar-
legrar tilfinningar, þeirrar sem virðist kvikna
fyrir algjörlega utanaðkomandi áhrif. Höf-
undurinn hafnar öllum vísindalegum rann-
sóknaraðferðum eða skynsemisútleggingum
rationalista um inntak trúarbragða og þar
með kristninnar. í upphafi þriðja kapítula
ritsins biður höfundur þá sem skypja ekki
aðra afstöðu til kristinnar trúar,' en þá sem
telur sig byggja á skynsamlegum rökum, að
leggja bókina hið snarasta til hliðar og lesa
ekki lengra.
Skirnin
„í skírninni tekur Kristur þann, sem
skírður er, inn í sitt náðarríki og gefur hon-
um kost á að öðlast alla þá náð og blessun,
sem þar er boðin og veitt“. Helgakver 132.
grein. Vitnað er í Gal. 3:17. Svo margir af yð-
ur, sem erað skírðir til Krists, þér hafið
íklæðst - „ Kristi og Kor. 5:17. Hver, sem er
í Kristi, hann er orðinn ný skepna; hið gamla
er af máð; sjá, allt er orðið nýtt.
„Skímin er gmndvallarsakramenti kirkj-
unnar. Hún gerir oss að limum á líkama
Krists, sem er kirkjan, og veitir okkur að-
gang að hinum sakramentunum. Hún er
raunvemlegt merki um að Guð hafi frelsað
okkur frá syndinni fyrir athöfn Krists og
veitir okkur helgandi náð“. - Broomé -.
Skírnin er hreinsun af erfðasyndinni og
með henni var hinum synduga Adam drekkt
(með niðurdýfingunni) og fæðumst inn í lífs-
samfélag við Krist.
Tákn skímarinnar var og er vatnið sem
rann út úr síðu Krists á dauðastundinni - í
Jn. I 5:8 er talað um andann, vatnið og blóð-
ið, blóðið táknar þá altarisfórnina. Vatnið
táknar einnig hreinsun og líf. I helgisiðabók-
unum segir að hinn skírði sé endurfæddur
fyrir heilagan anda. Börn era skírð á ómálga
aldri, þótt þau hafi ekki drýgt synd, en sam-
kvæmt Augsborgarjátningunni þá þarfnast
bamið hreinsunar af erfðasyndinni, þau em
fædd án guðsótta, án guðstrausts og með
girndum, og eru því fædd með þessa upp-
hafsgalla, þ.e. „cum peccato" með synd. End-
urfæðing skímarinnar er því forsenda sálu-
hjálpar komabarnsins engu síður en
óskírðra fullorðinna eða heiðingja. f Jn. 3:3
og 3:5 segir „Enginn getur séð guðsríki,
nema hann endurfæðist" og „ef maðurinn
fæðist ekki af vatni og anda, getur hann ekki
komið inn í guðsríkið“. Þessi orð eru höfð yf-
ir við skím heiðingja og fullorðinna. Ef barn
deyr óskírt þá segir Helgakver í 135. grein:
„Þeir sem fyrirlíta skírnina, hafna með því
Kristi; en þeir sem óviljandi fara á mis við
hana, eru eigi fyrir það útilokaðir frá guðs
náð“. Sama myndi gilda um „unglinga, sem
andast, áður en þeir fá borið skyn á trúarefni
(óskírðir í barnæsku), fábjána, vitfiminga og
menn, er aldrei hefur veist kostur á þekk-
ingu í kristindómi". - E.A. Játningarrit...
Þessi afstaða birtist í ákvæðunum um trúna
samkvæmt játningum sendum Noregskon-
ungi 1247, um að „Kristur hafi stigið niður til
helvítis og leyst þaðan alla sína vini“ - sbr.
hér að framan. Fyrri kenning um hina al-
gjöra nauðsyn skímarinnar byggðist á Jn.
3:5 hér að ofan.
Síðari tíma barnalærdómskver era ekki
eins afdráttarlaus um sáluhjálp þeima sem
deyja óskírðir og Helgakver. í þeim kveram
er talað um „að guð geti veitt mönnum
heilagan anda sinn, þótt þeir hafi ekki verið
skírðir". í Helgakveri er talað um að óvilj-
andi fari á mis við skírnina, eru eigi fyrir það
útilokaðir frá guðs náð“.
Niðurlag í næstu Lesbók
Höfundur er rithöfundur.
12 ŒSBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 1998