Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1996, Blaðsíða 6

BYLIá Nýja-Islandi.
„Við vorum svo ís-
lensk að okkur var
ekki við bjargandi“
GRÁMÁLUÐUM veggjunum hjá okkur héngu
engar myndir. Og það voru engir vasar með
gróðumálum og fagurlitum laufblöðum, né
kransar úr vaxblómum undir hvolfþaki úr
kristal í óreiðunni á borðinu hjá okkur, heldur
í tilefni endurminninga
íslensku
landnemadótturinnar
Lauru Goodman
Salverson, sem gefa góða
hugmynd um líf
vesturfaranna í lok 19.
aldar.
Eftir ÁGÚSTÍNU
JÓNSDÓTTUR
stóðu þar þijár pottaplöntur sem blómstruðu
allt árið. Óg engar glerstyttur, hjartaskeljar
eða styttur af litlum ástargyðjum. í skáp
mömmu voru bollar og undirskálar, diskar
og pottar og beijadiskur með látlausri
grænni rönd. Þetta var miður uppörvandi.
Hvert sem litið var stakk útlendingsbragur-
inn í augun. Við vorum svo íslensk að okk-
ur var ekki við bjargandi. Við vorum dæmd
til þess hlutverks um alla framtíð“.
Við lestur endurminninga íslensku land-
nemadótturinnar Lauru Goodman Salverson
(1890-1970, hér nefnd Lára) vaknar strax
mynd af íslensku landnemunum í Kanada
sem fluttust þangað í lok 19. aldar. Maður
sér fyrir sér lif íslenskra kvenna á erlendri
grund; konur við matargerð, brauðbakstur,
að hnoða flatkökudeig og baka pönnukök-
ur. Á haustin að sjóða sápur, steypa kerti
til þess að lýsa upp vetrarmyrkrið, hand-
sauma hvers kyns fatnað og fást við útsaum
með gull- og silfurþræði á hátíðabúninga.
Einnig sér maður aðframkomna vesturfara;
fársjúkar mæður um borð í skipum, liggj-
andi í fletum sínum í hjálparleysi að horfa
á ung börn sín deyja án þess að geta gert
nokkuð þeim til bjargar. „Hetjur hversdags-
lífsins" að beijast af stolti og þolinmæði
gegn kúgunaröflum samtíðarinnar. Þetta
eru ófagrar lýsingar en svona var veruleik-
inn oft; miklar þrengingar, sjúkdómar,
kröpp kjör og örvæntingarfullar mæður að
reyna að halda lífinu í bömum sínum á fiski-
soði og baunastöppu.
Slíka upplifun frá barnæsku íslensk-
kanadíska rithöfundarins Láru Goodman
Salverson er að finna í bókinni Játningar
landnemadóttur, sem út kom í fyrra hjá
Ormstungu í íslenskri þýðingu Margrétar
Björgvinsdóttur. Lára telst til brautryðjenda
í ritun innflytjendasagna í kanadískum bók-
menntum og sögurnar hennar teljast því
marka nokkur tímamót.
Lesandinn fer eina öld aftur í tímann.
Stílbrögð höfundar eru stundum mjög kímin
þótt söguefnið sé fremur átakanlegt. Lára
skiptir hinu sjálfsævisögulega skáldverki
sínu í þijá höfuðþætti. En nútímalesanda
finnst bókin að skaðlausu mega vera styttri.
Fyrst greinir Lára frá ættmennum, einkum
foreldrum sínum Lárusi Guðmundssyni
(1853- 1940) bónda í Feijukoti og Ingi-
björgu Guðmundsdóttir (1862-1931) frá
Kollsá í Hrútafirði. Víða lánast höfundinum
að lýsa fólki á lifandi hátt hvort sem það er
í „hofmóðugri yfírstétt" eða „skörinni hærra
en skepnurnar". Lýsingar Láru á yfirstétt-
arfrúnum eru ritaðar af ísmeygilegri hæðni:
„Jafnvel fínustu frúr gátu verið svolitlir
sérvitringar. Þær hölluðust að því sérstæða
fremur en því almenna, og lögðu stolt sitt
í að bregðast fínlega og menningarlega við
hlutunum. Oftast beindist siðfræðin gegn
djöflinum og holdlegum hvötum. Ein dyggð-
um prýdd kona gekk til að mynda í níu
millipilsum. Önnur stærði sig af því, auðvit-
að af stakri háttvísi, að aldrei í lífinu i öllu
sínu hjónabandi hefði hún háttað sig nema
í myrkri. Þetta var einmitt svo merkilegt
því að konan var heldur snotur á að líta.
Ónnur sómakona bjargaði heiðri fólksins í
hverfinu með því að hengja undirfötin sín
til þerris úti í skúr, þar sem enginn gat séð
þau. Þessar frábæru konur voru að eigin
áliti persónugervingar fínleikans. Þær voru
dyggðugar eins og blessuð drottningin, sem
sat enn á hásæti sínu í Englandi. Eiginlega
leið yfir þær ef ýjað var að grófu umræðu-
efni og fyrir kom að þurfti að hjálpa þeim
út úr safnaðarheimilinu ef presturinn valdi
of krassandi texta. En þetta netta yfirlið
hafði sérstaka merkingu ef myndarlegur
maður var á næsta leiti. Á sama hátt og
yfirliðin þóttu góður eiginleiki hjá ógiftum
konum var ekki minna um vert að hafa
gott vald á ljóðalestri".
Þetta þóttu Láru greinilega ekki vera
„staðfastar konur“. Þær voru þó til: Ein
þeirra var eldri kona — bindindisfrömuður
— sem átti ódælan eiginmann og sýndi hún
honum festu á sérkennilegan hátt, þ.e.a.s.
„Ef skynsamleg rök dugðu ekki á sökudólg-
inn saumaði hún hann inn í rúmföt, beitti
duglegri flengingu og hét að endurtaka
betrunaraðgerðirnar í hvert sinn sem löstur-
inn fengi yfírhöndina og eiginmaðurinn
legðist ósjálfbjarga til svefns".
Um Foreldrana
Lýsingar Láru á uppruna og eiginleikum
föður síns og móður sinnar eru mjög ítarleg-
ar. Veita þær lesandum mörg svör við því
hvað mótaði viðhorf hennar. Upprifjanir frá
bernskunni lýsa því að hamingjuríkustu
mánuðirnir voru þegar háaldraður frændi
hennar sagði henni íslenskar huldufólkssög-
ur, en af þeim heillaðist Lára svo gjörsam-
lega að stundum datt henni í hug að hún
væri sjálf umskiptingur.
Faðir hennar hafði valið sér söðlasmíði
að starfsvettvangi og var fádæma góður
handverksmaður, að sögn Láru. Hann sagði
henni einnig sögur og kenndi henni að lesa
ljóð af íhygli. Hann taldi að æðsta takmark
lífsins væri að semja bækur. Ævintýraþrá
átti sterk tök í honum alla tíð og varð þess
m.a. valdandi að hann, þá ungur maður á
íslandi, fór í langan og hættulegan leiðang-
ur til að bjarga mönnum úr sjávarháska.
Hann var hygginn draumamaður, segir
Lára, en hann taldi sig vita að „tár sársauk-
ans bera vott um sívakandi sálarlíf1. Hann
las og skrifaði talsvert og fylltist ákefð og
áhuga við hveija nýja uppgötvun sem hann
heyrði um. Hann bjó þrátt fýrir lítil efni við
andlegt frelsi og takmarkalausan áhuga á
lífí samferðamanna sinna, sem leituðu til
hans i raunum sínum. Foreldrar Láru voru
ólíkir og áttu ekki skap saman. Þau voru
jafnan ósammála um flesta hluti. Ef til vill
hefði sambúð þeirra orðið auðveldari ef
móðirin hefði getað skilið „að sá sem hlotið
hefur skaplyndi skáldsins í vöggugjöf verður
að íklæða veruleikann rómantík til þess að
lifa hversdagsleikann af“, segir Lára.
Hinni miklu sómatilfinningu móður sinnar
lýsir Lára þannig: „Mamma, sem var ráð-
vendnin uppmáluð, lét sig ekki dreyma um
að þvo nærfötin sín í lokaðri laug eins og
guðhræddu matrónurnar í gömlu Boston.
Ekki hún. Þau blöktu fyrir allra augum í
sólinni og mér bauð í grun að þótt sjálfur
forsetinn ætti leið framhjá kæmi það ekk-
ert við mömmu. Þvert á móti hefði hún
búist við því að hin hávelbornu augu gledd-
ust við að sjá svo fínan sólþurrkaðan þvott.“
Þegar móðirin, í mestu neyð sinni, hafði
gefið eitt barna sinna frá sér til ættleiðing-
ar sagði hún við sjálfa sig „sorgin er munað-
ur“ og reyndi í angistinni að sannfæra sjálfa
sig um að tilfinriingar hennar hefðu þar
ekkert að segja heldur væri það velferð
barnsins sem öllu máli skipti.
HVER VAR SJÁLFSMYND
LÁRU?
Víða í texta bókarinnar kemur fram
sjálfslýsing Láru og hugmyndir hennar um
eigið útlit og persónu og hún kemur gjarnan
með hugmyndaríkar athugasemdir um sig:
„Ég var feit lítil stelpa sem tröll vildu eflaust
ólm fá í pottinn sinn og vonlaust að konungs-
sonur á skínandi fögrum hesti hætti lífi sínu
til að bjarga mér.“
Þegar hún fór eitt sinn, ásamt móður
sinni, í heimsókn til ættmenna lýsir hún sér
svona „Ég hékk bara utan í stól mömmu
og vonaði að enginn tæki eftir því hvað ég
var vitlaus" og heldur svo áfram: „Mér
hafði auðvitað sjálfri oft fundist ég vera
skrýtin, því stundum skemmti ég mér við
að lifa mig inn í atburði sem ég las út úr
myndum. En þetta kom yfir mig fyrirvara-
laust, án þess að ímyndunaraflinu væri beitt
í upphafi, og þess vegna varð það svo óbæri-
legt.“
Þegar Lára var tæplega tíu ára gömul
talaði hún enn einungis íslensku og skildi
bara nokkur orð og fáeinar setningar í
ensku, sem bróðir hennar hafði kennt henni,
en þá loks fór hún í skóla. Viðmót bekkjar-
systkina hennar var í fyrstu ekki uppbyggj-
andi en þau hlógu að henni og hrópuðu á
eftir henni íslendingur - Eskimói - selspik!
Lára dregur upp af sjálfri sér — þessum
útlendingsbjálfa, fremur óaðlaðandi mynd.
Henni fannst að eftir fermingu hafi hún
verið eins og flestir íslendingar “ófor-
betranlegur bókaormur", og það sem verra
var í augum félaga hennar, hún hafði
mest gaman af því sem þeim þótti leiðin-
legt. Þeir gátu ekki skilið áhuga hennar á
bókum og bókasöfnum, enda uppteknir af
fötum og tísku og almenningsbókasafnið,
sem lánaði ekki út föt heldur bækur, hreif
Láru en ekki félaga hennar. Það var ein-
mitt á bókasafni, í smábænum Duluth í
Minnesóta, á bernskuárum Láru sem henni
fannst að hjarta sitt fylltist brennandi
áhuga á að skrifa bók en um upplifun sína
á bókasafninu skrifar hún í einum skemmti-
legasta kafla bókarinnar: „Ég skildi ekki
hið skrifaða orð en myndirnar voru af bar-
6