Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.1996, Blaðsíða 2

Mynd: Gunnar Karlsson.
ENDA ÞÓTT það væri stranglega bannað, freistuðust bændur tii þess í harðindum og
bjargarleysi að eiga viðskipti við Spánverjana, sem seldu þeim hvalkjöt og fleira, Þeir töluðust
við með frumstæðum setningum á einskonar hrognamáli sem báðir skildu.
ekki vitað, er tekin afstaða með
og á móti.
VlÐKVÆM
SAMSKIPTI
Hvalveiðimennirr.ir sem hér
um ræðir voru Baskar og komu
frá Baskasvæðunum beggja
vegna landamæra Spánar og
Frakklands. Baskar sóttu alla 16.
öldina á Nýfundnalandsmið en
um aldamótin 1600 höfðu
Englendingar, Frakkar og
Hollendingar hrakið þá þaðan.
Um það leyti byijuðu Baskarnir
að sækja á hin nýuppgötvuðu
mið við Svalbarða, en þar lenti
þeim saman við Englendinga,
Hollendinga og Dani, sem
sameiningu hrökktu þá burtu. A
þessum tíma var þyngdarpunktur
efnahagslífsins að færast norður
eftir Evrópu og
mótmælendaheimurinn í
uppgangi á kostnað hinna
kaþólsku Spánverja og
Portúgala. Baskar virðast hafa
farið að venja komur sínar á
íslandsmið á þessum árum og er
þeirra nokkrum sinnum getið í
annálum í upphafi 17. aldar.
Sumarið 1615 voru tvö
hvalveiðiskip frá San Sebastian
tekin fyrir ólöglegar veiðar við
Norður-Noreg. í málskjölunum
kemur fram að árið áður hafi
verið átta skip frá San Sebastian
við ísland og sjö frönsk, en
skipveijarnir allir Baskar.
Hvalveiðimönnunum var gefið að
sök að hafa rænt og ráðist á fólk
á íslandi en þeir neituðu þessum
ásökunum og sögðust hafa fengið
það sem þeir vildu með góðu og
borgað fyrir með brauði, eplavíni,
feiti, hvalkjöti, línklæðum og
fleiru. Aftur á móti hafi verið
sjóræningjaskip við landið á
þessum tíma og gætu landsmenn hafa
ruglað þeim saman við Baskana.
Skipstjórarnir sögðust hafa fengið
veiðiheimildir hjá Ariasman, sem er líklega
það nafn sem Ari Magnússon í Ögri gekk
undir meðal hvalveiðimannanna.
Vorið 1615 sátu sextán hvalveiðiskip föst
í ísnum úti fyrir Hornströndum. Þegar los
komst á ísinn lögðust þijú þeirra inn á
Reykjarfjörð syðri. Hin skipin héldu burtu
og Jón lærði segir í Fjölmóði að þau hafi
haldið til hvalveiða við Rússland, en þeirra
er alla vega ekki getið við hvalveiðar hér
við land þetta sumar. Baskamir höfðu verið
við Strandir undanfarin ár og því hafa þeir
ekki komið íbúunum á óvart. Aðstöðu þurfti
í landi til þess að bræða hvalinn og
samskiptin við landsmenn hafa verið miklu
nánari en almennt var um erlenda fiskimenn
á íslandsmiðum. Um það vitna þijú
basknesk-íslensk orðasöfn frá 17. öld. Þar
eru setningar á blendingsmáli, sem lýsa vel
á hvaða sviði þessi samskipti voru t.d.:
„bocata for mi attora þvodu fyrer mig
skyrtu“ og „for mi present for ju biskusa
eta sagarduna Eg skal gefa þier braudkóku
og syrdryck".
Baskamir stunduðu veiðamar þannig að
brasðslutæki og annað sem þurfti til vinnslu
hvalsins var haft í landi en til hvalveiðanna
var róið á árabátum. Skipstjóramir hétu
Pétur de Argvirre, Stefán de Tellaria og
Marteinn de Villa Franca. Skip Marteins var
stærra en hin skipin og hafði hann yfír að
ráða öflugustu bræðslutækjunum en skipin
þijú höfðu með sér samlag um lýsisaflann.
Á Alþingi þetta sumar var lesið upp bréf
konungs útgefíð 30. apríl 1615 þar sem
hvalveiðar útlendinga við Island vom
bannaðar. Eftir það voru öll samskipti
landsmanna við hvalveiðimennina ólögleg og
Baskamir því afar varir um sig. Jón lærði
segir að þeir hafí aldrei róið lengra en svo
til veiðanna , en að til þeirra sæist eða
skothljóð heyrðist til skips. Jón fullyrðir að
sumir landar sínir hafí stolið frá Böskunum
og tungumálaörðuleikar hafí valdið
erfíðleikum við að greiða úr slíkum málum:
En það var sumra vor sveitarmanna
setningur og áform, bæði í fyrra sumar
og nú, að taka frá þeim og villa hvað
menn treystu sér, en sumir vildu þar um
grandvarir vera. Því guldu nú stundum
ómaklegir af oss þá hinir sýndu hnuplan
í mót, en fáir eða öngvir skildu þá þó
þeir segðu orðsakimar, og þetta vita
margir með mér sannindi vera.
Veturinn 1614-1615 var afar harður og
hallæri mikið í landinu. Baskamir seldu
landsmönnum hvalkjöt, þvesti og rengi við
vægu verði „so að af þvílíkri gagnsemd lifði
hér fátækt fólk og við hélst á þeim
harðindavetri". Þetta hefur því verið hið
mesta bjargræði fyrir sveitarmenn en margir
þorðu ekki að kaupa vegna ótta við yfirvöld.
Böskunum var mjög í mun að hvalur væri
ekki látinn skemmast og leyfðu mönnum að
hirða það sem ekki tókst að vinna:
Því fáir voru héraðsmenn og þar með
félausir eftir þann mikla fellir, sem þeir
spönsku vildu heldur nokkuð hafa en
alls ekkert, þó ekki væri utan ein skaka
lítil eða vettlingur, leggjabönd, hundur
eða hvolpur, fyrir sérhvað þetta fékk
hvör maður þvesti upp á sinn hest eða
bát, hvort sem hann hafði.
Hvalveiðimennirnir sóttust eftir að kaupa
kindur og nautgripi til matar en virðist oft
hafa verið neitað um viðskipti. Þeir gripu
þá stundum til þess að taka það sem þá
vantaði og skilja eftir sem borgun vín,
hamra, axir, járn og striga.
BaskarBúastTil
Heimferðar
Um miðjan september fóru
hvalveiðimennirnir að huga að heimför og
höfðu þá fengið ellefu til tólf hvali, sem
þótti bærilegur árangur. Hinn tuttugasta
september, daginn áður en lagt skildi á
hafíð, fór Marteinn de Villa Franca yfir í
Ámes í Trékyllisvík til þess að innheimta
skuld, sem hann taldi sig eiga inni hjá séra
Jóni Grímssyni sóknarpresti. Séra Jón hafði
verið tíður gestur um borð í öllum skipunum
og átt mikil viðskipti við Baskana. Þetta
gerði hann þrátt fyrir að vera góðkunningi
Ara sýslumanns, en Jón hafði áður verið
grestur í Ögurþingum 1599 til 1611. í
Árnesi varð atburður, sem í dómum var
talinn alvarlegasta misgjörð Baskanna.
Marteinn bað prest um tvo sauði til
heimferðarinnar en hann þverneitaði að
skulda neitt. Þá reiddist Marteinn og
heimtaði naut. Séra Jón þumbaðist enn við
og brast þá fylgdarmann Marteins
þolinmæðina og brá hann snæri um háls
prestsins. Þá skárust nágrannar í leikinn
og fengu séra Jón til þess að lofa Marteini
nautkálfí. í Sannri frásögn er þessu lýst sem
saklausri hótun en í Súðavíkurdómi sem
dæmdur var síðar um haustið til að réttlæta
aðförina að skipbrotsmönnunum er gert
miklu meira úr þessum atburði:
... veittu presti á Ámesi heimsókn og
villdu kuga af honum. X. saudi. lietu
snöru vm hans háls j sialfri kirkjunne,
syndu sig j hann ad heingja og hans
kuinnu og dottur bordu þeir.
Reykjarfjörður er frábært skipalægi frá
náttúrunnar hendi. Hann er grynnstur í
mynninu en dýpkar innar og því er sjólag
þar oftast gott þó ofsaveður sé úti fyrir.
Skipin lágu þannig að vindur gat aðeins
komist að þeim á einn veg. Um kvöldið
skall á illviðri og og stóð vindátt þannig að
íshraflið, sem hafði lónað fyrir utan allt
sumarið, rak inn fjörðinn að skipum þeirra
Stefáns og Péturs og braut þau. Skip
Marteins, sem var innar í firðinum, slitnaði
upp í rokinu, rak upp í fjöru og brotnaði.
Aðeins tókst að bjarga litlu af varningi og
vopnum úr skipunum og fórust þrír
skipveijar. Nokkrir af róðrarbátum
Baskanna voru enn uppi á landi þegar skipin
fórust, en að öðru leyti stóðu þessir 83
sjómenn uppi nær allslausir í ókunnu landi.
Þetta var aðfaranótt fimmtudags, en á
föstudeginum þegar veðrinu slotaði, dreif
að fjölda manna úr nágrenninu, þar á meðal
var Jón lærði. Sumir sveitarmanna höfðu
samúð með skipbrotsmönnunum og buðu
nokkrum þeirra til sín til dvalar. Jón lærði
segist hafa boðið Pétri skipstjóra að ícoma
til dvalar hjá sér ásamt þremur eða fjórum
skipsmönnum öðrum. Stýrimaður hans,
Andrés að nafni, bað þá einnig um vist og
brast í grát af fögnuði þegar Jón játti því.
Ef skipbrotsmennirnir hefðu beðist ölmusu
eins og Jónsbók mælti fyrir um, hefðu
sveitarmenn verið skyldugir að taka við
þeim og halda uppi þar til ferð fengist fyrir
þá úr landi, sem vart hefði orðið fyrr en
næsta sumar. Bændum hefur óað við því
að taka við svo stórum hópi manna til
framfærslu í hörðu ári. Hin fámennu heimili
á Ströndum voru tæplega til þess fær í
hallæri að framfleyta heimilisfólkinu sjálfu
hvað þá að taka við þessum stóra' hópi
fullorðinna karlmanna. Það er því skiljanlegt
að einhverra ráða væri leitað til þess að
koma þeim burtu. Séra Jón Grímsson
ráðlagði þeim að fara til Vestfjarða og skipta
sér þar í smærri hópa. Einnig var þeim
sagt að Gunnsteinn bóndi á Dynjanda í
Jökulfjörðum ætti haffæra skútu. Skútan
freistaði skipbrotsmannanna, sem þannig
eygðu möguleika á að komast heim. Jón
lærði segir í Sannri frásögn að hann hafi
vitað að á þessari skútu mundu þeir aldrei
ná yfír hafíð. Strandamönnum hefur því
verið vel kunnugt um ástand skútunnar.
Það er því freistandi að álykta sem svo að
hún hafi verið notuð sem tálbeita fyrir
Baskana, sem vildu allt til gefa að komast
heim. Þeir hafa eflaust óttast um sig, þar
sem þeir voru hér í andstöðu við yfírvöld
og því lögbijótar. Sumir vildu þó fá að vera,
en þó margir hafí vorkennt þeim, þorðu
menn ekki að taka við þeim í andstöðu við
séra Jón Grímsson og aðra málsmetandi
menn. Það er því kaldhæðnislegt að
alvarlegasta lögbrotið, sem borið var á
Baskana í dómum, var að þeir hafi ekki
leitað ölmusu samkvæmt ákvæðum
Jónsbókar. Þannig firrtu þeir sig
öllum rétti og urðu óbótamenn.
Lagamennirnir íslensku áttu
þannig ekki erfiðleikum með að
gera skipbrotsmennina réttlausa
og réttdræpa.
Baskarnir bjuggust nú til
vesturferðarinnar á þeim átta
róðrarbátum sem þeir höfðu
tiltæka og flestir voru litlir. Þeir
gátu því aðeins tekið með sér
lítinn hluta þess sem bjargaðist
úr skipunum og Pétur skipstjóri
gaf séra Jóni Grímssyni mest af
því sem þurfti að skilja eftir.
Næsta dag kom prestur með
þrettán físka og færði Pétri, sem
í staðinn gaf honum hverfistein
einn mikinn.
Á VIT ÖRLAGANNA
Baskarnir lögðu upp í hina
hættulegu sjóferð
laugardagsmorguninn 23.
september. Þeir sigldu
drekkhlöðnum bátunum djúpt
norður fyrir og furðuðu menn sig
á hvað þeir komust hratt yfir,
því brim var og ósjór. Séra Jón
Grímsson sendi mann til Ögurs
að segja Ara sýslumanni tíðindin.
Á þriðjudeginum voru Baskarnir
komnir í Jökulfirði og voru þá
komnir í návígi við hið öfluga
útgerðarsamfélag við
Ísaíjarðardjúp. Gunnsteinn bóndi
á Dynjanda í Leirufirði vildi engin
viðskipti eiga við
skipbrotsmennina og ekki láta
skútuna lausa, enda ósennilegt
að þeir hafi haft andvirði hennar
handbært. Um viðskipti
Baskanna og Gunnsteins segir í
Súðavíkurdómi:
Jtem hefur og sama þiod rænt
og stoled einu skipi af einum
Bonda Gunnsteini Grijmssyne, er
virt var IX hundruð, með öllu þui
fylger, þar med honum heimsokn
veitt. og hans fíe kuik og daud með ráne
og herfange teked.
Dómsmenn í Súðavík hljóta að hafa metið
skútuna á yfirverði, hún taldist tæplega
haffær og níu hundruð voru stórfé. Til
samanburðar má nefna að jörðin Dynjandi
var metin á sextán hundruð og var stór
jörð miðað við jarðir á Vestijörðum.
Baskarnir dvöldu tvær nætur í Leirufirði
og ákváðu þá að skipta sér í hópa.
Skipsmenn af skipum Péturs og Stefáns
tóku skútuna og höfðu báta sína með í togi.
Heimildum ber ekki saman um hversu
margir fóru á skútunni en Jón lærði telur
þá hafa verið 51 og er sú tala líklegust.
Marteinn og menn hans skiptu sér í tvo
hópa og fór Marteinn á með átján menn inn
Djúpið áleiðis til Æðeyjar. í hinum hópnum
voru fjórtán menn og réru þeir til
Bolungarvíkur. Þeir dvöldu þar þó stutt og
héldu áfram suður með Vestfjörðum.
Baskarnir höfðu nú brotið allar brýr að
baki sér og áttu ekki lengur möguleika á
að komast af öðruvísi en að taka það sem
þá vantaði með valdi. í Dýrafirði rændu
þeir kaupmannshúsin á Þingeyri. Ekki stálu
þeir þó miklu, aðeins lítilsháttar af salti og
skreið. Að því loknu tóku Baskarnir sér
náttstað í sjóbúðum í landi Fjallaskaga, sem
er yst á nesinu norðan íjarðarins.
Dýrfirðingar, sem hafa ekkert þekkt til
þessara manna, hafa eflaust talið þá vera
sjóræningja, enda talsvert um þá í
norðurhöfum á þessum árum. Dýrfirðingar
brugðust ótrúlega skjótt við og drógu saman
lið sama dag og fóru að Böskunum um
nóttina. Baskarnir voru allir drepnir nema
einn unglingur, Garcia að nafni, sem hafði
legið í afkró og fylgst með öllu. Líkin voru
afklædd og síðan varpað í sjóinn „sem
heiðnum einum er maídegt en ekki krist
vesalingum ósekum“, eins og Jón lærði orðar
það. Enginn Dýrfírðinganna féll, en einn
særðist lítillega.
Á meðan þessir atburðir áttu sér stað
höfðu skútumenn rænt á Ingjaldssandi og
í Súgandafirði, þar sem þeir höfðu dvalið í
þijá daga. Þaðan var ferðinni haldið áfram
suður með ijörðum og sigldu þeir hjá Skaga
það nærri landi að Garcia gat gert vart við
sig og var sendur bátur eftir honum. Þegar
skútumenn heyrðu tíðindin setti að þeim
óhug og héldu þeir rakleitt áfram til
Arnarfjarðar, þar sem þeir fréttu af dönsku
verslunarhúsunum á Vatneyri í Patreksfirði.
Þangað var skútunni siglt, húsin brotin upp
og búist til vetursetu.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
Höfundur er sagnfræðingur.