Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Qupperneq 4
NJALSGATA. Um áratuga skeið bar nýlenduvöruverslunin á horni Njálsgötu
og Barónsstígs í Reykjavík hið táknræna nafn Njálsbúð.
, Ljósmyndir:Lesbók/Kristinn.
SEÐ eftir Bergþórugötunni.
O •• i r x •
Sogusloðir
á mölinni
Arið 1948 voru gerðar breytingar á nöfnum fá-
einna gatna í Reykjavík. Fram að því hafði
Hringbraut legið frá Skúlagötu réttsælis að
Grandanum, en nafn hennar var arfleifð hug-
myndar um að ein gata skyldi umlykja byggð
Breytt áherzla í túlkun
íslendingasagna - frá
leitinni að skyri Bergþóru
til leitarinnar að höfundi
Njálssögu - endur-
speglast í nafngiftum á
götum í Reykjavík fyrir
og eftir 1948.
Eftir JÓN KARL
HELGASON
borgarinnar. Lega slíkrar hringbrautar, sem
á sér fyrirmynd í ýmsum stórborgum Evr-
ópu, var sýnd á uppdrætti árið 1920 og síð-
ar, lítið breytt, í borgarskipulaginu frá
1927-28 (Páll Líndal 1987, 2:58). Or vöxtur
borgarinnar kallaði á endurskoðun þessa
skipulags. Á fjórða áratugnum sprengdi
byggð í Norðurmýri ramma Hringbrautar að
austanverðu og á fimmta áratugnum reis ný
byggð á Melunum, sunnan Hringbrautar. í
ljósi þessarar þróunar fór byggingarnefnd
Reykjavíkur þess á leit við nafnanefnd borg-
arinnar að hún gerði tillögur um gatnaheiti
í stað Hringbrautar.
í svarbréfi nefndarinnar frá 20. febrúar
1948 er lagt til að leggurinn milli Eiríksgötu
og Egilsgötu, sem var hluti Hringbrautar,
verði kallaður Þorfinnsgata, þaðan og vestur
að sjó fái nafn Hringbrautar að halda sér
en gatan meðfram sjónum að Grandagarði
sé nefnd Ánanaust. Ennfremur er farið fram
á að „austasti hluti Hringbrautar verði nefnd-
ur Snorrabraut, en þar eru til beggja handa
hverfi með fornmannanöfnum" (Borgar-
skjalasafn 1948). Tillögumar voru samþykkt-
ar af byggingarnefnd og setja enn mark sitt
á gatnakerfi höfuðborgarinnar.
Af þeim nöfnum sem leystu Hringbraut
af hólmi er nafn Snorrabrautar athyglisverð-
ast. Eins og fram kemur í bréfinu til bygging-
arnefndar stendur nafngiftin í nánu sam-
bandi við þau götuheiti sem fyrir voru í hverf-
inu. Gatan liggur þvert yfir Grettisgötu og
Njálsgötu og mætir Skarphéðinsgötu, Berg-
þórugötu, Flókagötu, Egilsgötu og Eiríks-
götu. Þótt nafnanefndin gefi í skyn að Snor-
rabraut viðhaldi þannig hefð gatna „með
fornmannanöfnum", sem mótast hafði á
fyrstu áratugum aldarinnar, ber heiti hennar
jafnframt vitni um nýjan skilning á íslenskum
fornbókmenntum. Líkt og í skrifum áhrifa-
mestu bókmenntafræðinga þjóðarinnar á
þessum tíma, tekur höfundurinn hér við af
hetjunni, ekki aðeins sem aðalpersóna bók-
menntasögunnar, heldur einnig sem óska-
barn íslensku þjóðarinnar.
I
Táknrænt gildi fornsagnahetjunnar fyrir
íslendinga hafði tekið vissum breytingum í
gegnum tíðina. Hér má greina að nokkur
meginstef. Svo virðist sem hetjan hafi
snemma verið skilgreind og metin með hlið-
sjón af mannkostum sínum, ekki síst líkam-
legu atgervi. „Spurðu vér, hvé varðisk víg-
móðr kjalar slóða, glaðstýrandi geirí, Gunn-
arr, fyrir Kjöl sunnan," yrkir Þorkell Elfar-
skáld eftir fall Gunnars á Hlíðarenda (Einar
Ólafur Sveinsson 1954, 190). íslensk skáld
tóku undir þessa lofgjörð um hetjuskapinn
öld fram af öld, eflaust til að stappa stálinu
í sjálfa sig og aðra íslendinga sem lifðu al-
mennt við þröng kjör og voru ofurseldir duttl-
ungum náttúruaflanna.
Áþekkt viðhorf má greina í ritum Arngríms
Jónssonar lærða frá aldamótunum 1600. Þar
gegna fomsagnahetjurnar raunar svipuðu
hlutverki og konungar og hefðarfólk í evr-
ópskum sagnfræðiritum samtímans. Gunnar
á Hlíðarenda er þannig kynntur til sögunnar
sem „Gunnerus Nobilis de Lydarend" (Arn-
grímur Jónsson 1951-1957, 2:134). Arn-
grímur gengur líka skrefi lengra en flest
skáldin þegar hann lýsir þjóðveldisöldinni —
heimi íslendingasagna — sem horfinni gull-
öld íslands (Jakob Benediktsson 1957,
31-81). Kornrækt Gunnars, sem greint er frá
í Njáls sögu, skapar til að mynda viðmiðun
fyrir samtíðina, þar sem kornrækt er ekki
stunduð (Arngrímur Jónsson 1951-1957,
2:49).
Á fyrri hiuta nítjándu aldar, samhliða þeirri
sjálfstæðisvakningu sem er jafnan kennd við
Jón Sigurðsson, verður frekari breyting hér
á. Hetjuskapurinn felst ekki lengur í því einu
að bregða sér hvorki við sár né bana heldur
einnig í því að elska ættjörðina: „Því Gunnar
vildi heldur bíða hel/ en horfinn vera fóstur-
jarðar ströndum," segir til dæmis í Gunnars-
hólma Jónasar Hallgrímssonar (1838, 33).
Hugtakið gullöld fær ennfremur nýja merk-
ingu. Þjóðveldisöldin er í auknum_ mæli skil-
greind sem það tímabil þegar íslendingar
réðu málum sínum sjálfir. Hún er að vissu
leyti tákn eða draumsýn um nýja guilöld,
væntanlegt sjálfstæði þjóðhollra Isiendinga.
Þegar götum í Reykjavík eru gefin nöfn
persóna úr íslendingasögunum er að nokkru
leyti verið að staðfesta stöðu söguhetjunnar
í íslenskri þjóðarvitund. Þó er gagnlegt að
gera greinarmun á götunum vestan Snorra-
brautar og þeim sem liggja sunnan hennar,
í Norðurmýri. Næst miðbænum rekumst við
á Ingólfsstræti, sem er elst af þeim götuheit-
um borgarinnar sem tengjast fyrstu öldunum
í sögu þjóðarinnar. Gatan er nefnd eftir
landnámsmanninum Ingólfi Arnarsyni, fyrsta
ábúandanum í Reykjavík. Nafnið var sam-
þykkt árið 1880. Á fyrstu þremur áratugum
þessarar aldar eru síðan samþykkt allmörg
götuheiti sem tengjast norrænni goðafræði
(Nönnugata, Lokastígur, Njarðargata og
fleiri). A sama tímabili eru skírðar þær götur
sem draga nöfn sín af hetjum íslendinga-
sagna. Af þeim eru Grettisgata og Njálsgata
elstar; þær tóku að byggjast á fyrstu árum
aldarinnar. Egilsgata er hins vegar í yngsta
hópnum. Nafn hennar, ásamt Leifsgötu og
Eiríksgötu, var samþykkt árið 1932 (sbr.
Páll Líndal 1987).
Ég hef ekki aflað mér heimilda um hvaðan
tillögur að þessum nöfnum komu. Hefðin
hefur væntanlega þróast stig af stigi eftir
því sem borgin stækkaði til austurs. Þegar
litið er á kort af þessu svæði vekur sérstaka
athygli hvernig götur Njálupersóna endur-
spegla tilteknar aðstæður úr sögunni. Þannig
fer lítið fyrir Bjamarstíg á bakvið Kárastíg,
rétt eins og raunin er með Bjöm úr Mörk
að baki Kára Sölmundarsyni (Einar Ólafur
Sveinsson 1954, 430-31).1 Á sama hátt má
sjá samræmi í því hvernig Njálsgata og Berg-
þómgata liggja hlið við hlið, áþekkt Njáli og
Bergþóru í brennunni. Hugmyndin með þess-
ari óvenjulegu endurritun Njáls sögu í skipu-
lagi höfuðstaðarins var hugsanlega að treysta
samhengið á milli fijálsræðishetjanna góðu
og íbúa Reykjavíkur. Þeir síðarnefndu áttu
vart kost á öðm en að feta í fótspor feðr-
anna (eftir gangstéttum í austurbænum),
vonandi á vit nýrrar gullaldar sjálfstæðis og
reisnar.
II
Áður en lengra er haldið, yfir í Norður-
mýri, skal minnt á að þorri Islendinga tók
Islendingasögurnar trúanlegar langt fram
eftir þessari öld. Þama voru á ferðinni sí-
gild, forn heimildarrit, sögur tiltekinna staða
og ætta (sjá Jónas Kristjánsson 1987). Þegar
menn rengdu einstök atriði, gerðu þeir það
jafnan í þeirri trú að komast mætti nær hinni
sönnu sögu, sem vissulega hefði átt sér stað.
Eitt kostulegasta dæmið um slíka leiðrétt-
ingu á sagnfræðilegum vitnisburði fornsagn;
anna er Draumar Hermanns Jónassonar. í
fyrirlestrum þessum, sem fluttir voru í
Reykjavík vorið 1912 og komu út á bók stuttu
síðar, greinir Hermann frá því þegar Ketill
úr Mörk vitjaði sín í draumi, einkum til að
leiðrétta þá afbökuðu mynd sem Njáls saga
dregur upp af Höskuldi Þráinssyni. Draumur-
inn varð á þessu stigi að blöndu af endur-
sögn Ketils á hinni upprunalegu Höskuldar
sögu Hvítanesgoða og myndum í huga Her-
manns af þeim atburðum sem sagt var frá.
Við lok draumsins bað Ketill Hermann um
að koma hinni leiðréttu frásögn á framfæri,
„svo að eigi sé af sumum trúað röngum
uppspuna, en af öðrum sé öll sagan rengd,
af því að þeir finna, að sumt hlýtur að vera
rangt í henni“ (Hermann Jónasson 1912, 80).
Um sama leyti er Björn M. Ólsen, fyrsti
prófessorinn í íslenskri málfræði og menning-
arsögu við nýstofnaðan Háskóla íslands,
einnig að halda fyrirlestra í Reykjavík um
Islendingasögurnar, en þar gætir allt annarra
viðhorfa. Björn fullyrðir að sögurnar séu
skrifaðar af meiri íþrótt en sögulegri ná-
kvæmni, en hann leggur sig engu að síður
fram um að skilja hvers vegna Islendingum
hefur í gegnum tíðina þótt „það ganga næst
guðlasti að efast um sögulegt gildi sagna
vorra“ (1937-1939, 43). Skýring Björns er
á þá lund að flestir landsmenn hafi alist upp
í héruðum þar sem einhveijar sögur gerast.
Þeir hafi því átt auðvelt með að sviðsetja
einstaka atburði í raunverulegu landslagi.
Síðan hafi þeir fært veruleikalíkingu sögu-
sviðsins yfír á alla frásögnina og jafnvel
bókmenntagreinina í heild sinni.
Hér má ennfremur benda á hvernig ís-
lensk fornleifafræði miðaði framan af einkum
að því að staðfesta vitnisburð einstakra ís-
lendingasagna. Sigurður Vigfússon, driffjöð-
ur í starfí Hins íslenzka fornleifafélags á síð-
ustu áratugum nítjándu aldar, kom þar mik-
ið við sögu. Hann gerði rannsóknir víða um
land; gróf meðal annars gryfjur á Bergþórs-
hvoli árin 1883 og 1885 og sendi í fram-
haldi af því sýnishorn af hvítu efni úr upp-
greftrinum til greiningar í Danmörku. Ýmis-
legt þótti benda til að þarna væru fundnar
leifar af skyri Bergþóru. Niðurstaða efna-
greiningarinnar var óljós en þó talið mögu-
legt að hið „einkennilega efni“ sem Sigurður
fann væri leifar af einhvers konar mjólkuraf-
urð, skyri eða osti (sjá Adolf Friðriksson
1994, 355-56).
Athafnir af þessu tagi má skoða sem til-
raun til að rýna í frum-texta fornsögunnar:
íslenskt landslag, bæjarstæði, ömefni, og
forna þingstaði. Slíkur lestur var í fullu sam-
ræmi við trú manna á sannleiksgildi íslend-
ingasagna. Ritun þeirra var þar skýrt að-
greind frá hinni eiginlegu sköpun. Guð al-
máttugur (eða hvað það afl sem stjórnaði
framrás sögunnar) hafði í öndverðu skapað
glæstum hetjunum lífshlaup á sögusviði ís-
lenskrar náttúru. Vonast var til þess að land-
ið geymdi enn í skauti sínu upprunalegar
heimildir um hina sígildu atburði.
Frá þessu sjónarhorni er freistandi að túlka