Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Blaðsíða 5

val á götuheitum í Reykjavík sem tilraun til
að endurskapa landslag fornbókmennta á
mölinni. Þangað lá líka straumurinn. Árið
1901 voru 80% íslendinga búsett í dreifbýli,
70% vinnuafls starfaði við landbúnað. Árið
1940 bjuggu aðeins 35% landsmanna í dreif-
býlinu, fjöldinn hafði flutt í þéttbýliskjama
meðfram ströndum landsins. Mestur varð
vöxturinn í Reykjavík. Árið 1901 voru bæj-
arbúar 6.700 eða 8,5% þjóðarinnar, árið 1940
hafði myndast þar vísir að borg með um
40.000 íbúum, sem var þá tæpur þriðjungur
þjóðarinnar (Hagstofan 1984, 7—33). A þessu
tímabili höfðu menn þungar áhyggjur af
framtíð íslenskrar menningar. Flestum þótti
brýnt að varðveita þjóðlegar hefðir og skapa
samhengi milli fortíðar og framtíðar, sveita
og bæjar. Hins vegar var tekist. harkalega á
um hvernig best væri að tryggja þetta sam-
hengi.
Glöggt dæmi um slík átök eru deilur sem
áttu sér stað á Alþingi á árunum 1941 til
1943 um stafsetningu og útgáfu fornritanna.
Upphaflegt tilefni deilnanna var útgáfa Hall-
dórs Laxness á Laxdæla sögu með nútíma-
stafsetningu, en inní málið blönduðust marg-
víslegir persónulegir og pólitískir hagsmunir.
Ekki er tóm hér til að gera grein fyrir þeim
andstæðu viðhorfum sem þarna komu fram
(sjá Jón Karl Helgason 1994); aðeins skal
bent á að báðir aðilar — þeir sem vildu að
sögurnar væru gefnar út óstyttar með forn-
legri stafsetningu, og hinir sem vildu færa
textann til nútímamáls og gera hann sem
aðgengilegastan — virtust einhuga um að
það væri „nauðsynjamál þjóðernis og þjóðar-
þroska, að sögurnar [væru] vel lesnar og vel
virtar", svo vitnað sé í formála fyrir útgáfu
á Njáls sögu sem Alþingi stóð að á lýðveldis-
ári (Vilhjálmur Þ. Gíslason 1944, xvi). Götu-
heiti eins og Njálsgata og Egilsgata þjónuðu
þessum málstað. Enda þótt börnin sem ólust
upp í Reykjavík þekktu ekki staðhætti í
Borgarfirði eða á Rangárvöllum könnuðust
þau að minnsta kosti við nöfn þeirra Egils
og Njáls.
Að svo mæltu getum við haldið austur
fyrir Snorrabraut, eða Hringbraut eins og
hún hét á þessu tímabili. Árið 1935 setti
Pétur Halldórsson, þáverandi borgarstjóri, á
laggirnar nefnd „er hefði það verkefni að
gera tillögur um nöfn á nýjum götum og
torgum, eftir því sem byggingarnefnd ósk-
aði“ (Borgarskjalasafn 1955). Hinn 17. des-
ember 1936 lagði nefndin fram hugmyndir
að nöfnum á nýjum götum í Norðurmýri. í
ályktun nefndarinnar segir meðal annars:
„Vér höfum valið götunum nöfn eftir fornald-
armönnum, af því að götur með samskonar
nöfnum liggja að þessu hverfi á tvo vegu.
Næst Njálsgötu eru 2 nöfn úr Njálssögu, þá
4 nöfn úr landnámi Ingólfs og síðast 5 nöfn
úr Laxdælasögu. Inn á milli er skotið nafni
Flóka“ (Borgarskjalasafn 1936).
Hér er viðhaldið þeirri hefð sem skapast
hafði við nafngiftir gatnanna vestan við
Norðurmýri. Skarphéðinsgata liggur til aust-
urs frá skikanum sem er á milli Bergþóru-
götu og Njálsgötu; landfræðilegur vitnisburð-
ur þess að Skarphéðinn var sonur Bergþóru
og Njáls. Gunnarsbraut liggur aftur á móti
hornrétt út frá Njálsgötu, þvert yfír Skarp-
héðinsgötu. Þetta skipulag gerir vegfarend-
um kleift að fylgja söguþræði Njáls sögu frá
syðri enda Gunnarsbrautar til norðurs — það
er Gunnars saga — og síðan til vesturs eftir
Njálsgötu og Bergþórugötu í áttina að kaflan-
um um þá Kára og Bjöm úr Mörk í síðasta
hluta sögunnar. Á svipaðan hátt er séð til
þess að vegfarendur geti fylgt söguþræði
Laxdæla sögu eftir Auðarstræti — ígildi
landnámssögu Auðar (Unnár) djúpúðgu í
upphafi verksins — að Bollagötu, Guðrúnar-
götu, Kjartansgötu og Hrefnugötu, það er
ástar- og deilumálunum í síðari hluta sögunn-
ar (það er engin tilviljun að Guðrún skuli
liggja hér mitt á milli Kjartans og Bolla).
Göturnar sunnan og vestan Skarphéðins-
götu — Karlagata, Vífilsgata, Mánagata og
Skeggjagata — bera nöfnin úr landnámi Ing-
ólfs, en Flókagata er kennd við landnáms-
manninn Hrafna-Flóka. Nefndin segist í bréfi
sínu hafa tekið Flóka fram yfir Naddodd vík-
ing vegna þess að nafnið Naddoddsgata er
óþjált og fram yfir Garðar Svavarsson vegna
þess að nafnið Garðarsgata er of keimlíkt
Garðastræti og Garðavegi (Borgarskjalasafn
1936). Með vissum hætti loka þessar síðastt-
öldu nafngiftir þeim ramraa landnámsmanna,
goðmagna og persóna íslendingasagna sem
byrjaði að mótast í gatnakerfi Reykjavíkur
með nafni Ingólfsstrætis árið 1880.
Í annan stað er endurritun íslendinga-
sagna í gatnakerfinu óbein staðfesting þeirra
breyttu viðhorfa sem Björn M. Ólsen var
fulltrúi fyrir. Bjöm og sporgöngumenn hans
— meðlimir hins svokallaða íslenska skóla í
fornsagnarannsóknum (sjá Jón Hnefil Aðal-
steinsson 1991) — höfnuðu „náttúrulegu"
sambandi sagnanna við veruleikann.2 Þess í
stað líktu þeir gjarnan ritun einstakra verka
við byggingu og smíði. í inngangi að bók
sinni, Hrafnkötlu, ræðir Sigurður Nordal um
ÖLGERÐ Egils Skallagrímssonar við Njálsgötu er athyglisvert dæmi um
umsvif Islendingasagnahelja á mölinni á fyrri hluta aldarinnar.
MJÓLKURSAMSALAN á horni Snorrabrautar (Hringbrautar) og Bergþóru-
götu sá um dreifingu á skyri og öðrum mjólkurafurðum til reykvískra arftaka
Bergþóru Skarphéðinsdóttur.
að hann hafi snemma komist á þá skoðun
að varðveittur texti Hrafnkels sögu ætti
söguhöfundi að þakka „síðustu steypu sína
og fágun" (1940, 3). Halldór Laxness tekur
enn skýrar til orða í eftirmála við útgáfu
sína af Brennunjálssögu, þar sem hann dáist
að því hvernig söguhöfundur tengir í frásögn-
inni saman ólík yrkisefni og skapar þannig
einstakt „byggingarverk, sem í mörgu hefur
svip af gotneskum borgum samtíðar hans“
(1945, 417).
Það fer vart á milli mála að Reykjavík
samtíðar þeirra Nordals og Laxness hafði í
mörgu svip af Islendingasögum, ekki síst
Njáls sögu og Laxdæla sögu. Hér að framan
var látið að því liggja að götuheitum með
fornmannanöfnum hafi verið ætlað að sjá til
þess að Reykvíkingar fetuðu („bókstaflega")
í fótspor ferðranna, þeirra Grettis og Njáls.
í ljósi hugmynda íslenska skólans má gera
því skóna að borgarbúar sem byggðu sér
bústaði í austurbænum á fyrri hluta þessarar
aldar hafi allt eins verið gert að fylgja for-
dæmi hinna miklu byggingarmeistara sem
„steyptu" íslendingasögur á 13. öld.
III
Nú er tímabært að meta nafngift Snorra-
brautar árið 1948. Frá því að Björn M. Ólsen
flutti háskólafyrirlestra sína um íslendinga-
sögur á öðrum áratug aldarinnar höfðu læri-
sveinar hans gerst smátt og smátt djarfari
í umfjöllun um Islendingasögur sem höfund-
arverk. Eins og merkja má á orðum Björns
hér að framan („ganga næst guðlasti“)
mættu þessar hugmyndir andstöðu hjá al-
menningi, ekki síst meðal þeirra sem bjuggu
á „náttúrulegum" söguslóðum og litu á sög-
urnar sem sagnfræðilegar heimildir um ein-
stök héruð, ættir og býli.
Andspænis slíkri gagnrýni lögðu meðlimir
íslenska skólans áherslu á að listrænir eigin-
leikar sagnanna ættu eftir að vega upp það
sem þær glötuðu sem heimildarrit. Sigurður
Nordal skrifar í riti sínu um Hrafnkels sögu:
„Um þjóðernismetnaðinn er það að segja, að
í skarð þess, sem kann að saxast á hróður
vígamanna og kraftamanna sögualdar, koma
nýir afreksmenn, sem hingað til hefur verið
skotið í skuggann: höfundar sagnanna. Er
skaði að þeim skiptum?" (1940, 76). Því er
til að svara að það var nokkur skaði að þeim
skiptum meðan ekki tókst að bera kennsl á
þessa andlegu afreksmenn. Erfitt gat reynst
að hampa hetju sem ekki átti sér nafn, sögu
eða andlit.
Fræðimenn jafnt sem leikmenn brugðust
við þessari kreppu með því að leita uppi höf-
unda einstakra sagna.3 Sérstakt kapp var
lagt á að þefa uppi höfund Njáls sögu og fór
Barði Guðmundsson sagnfræðingur þar
framarlega í flokki. Hann færði rök fyrir því
í fjölda ritgerða að Njáls saga væri eins kon-
ar lykilsaga Sturlungaaldar, sem rituð hefði
verið af Þorvarði Þórarinssyni frá Valþjófs-
stað í Fljótsdal (sjá Barða Guðmundsson
1958). Aðrar hugmyndir komu fram; ég kýs
að rifja upp tillögu Helga Haraldssonar frá
Hrafnkelsstöðum. í blaðagrein sem birtist
9. apríl 1948 (sex vikum eftir að nafnanefnd
Reykjavíkur lagði til nafn Snorrabrautar),
vísar Helgi hugmyndum Barða Guðmunds-
sonar um höfund sögunnar á bug en staðhæf-
ir þess í stað að Snorri Sturluson kunni að
vera höfundur Njáls sögu. Því til staðfesting-
ar bendir hann á að Snorri hafi verið alinn
upp í Odda á Rangárvöllum, en líklegt megi
teljast að ritaðar og munnlegar heimildir um
atburði Njáls sögu hafi verið honum þar til-
tækar. Helgi segir í niðurlagi:
„Ég veit að fræðimennirnir vilja ekki við-
urkenna Snorra sem höfund Njálu. En það
er annað, sem þeir hafa oft viðurkennt, og
það er, að Snorri hafi borið höfuð og herðar
yfir alla snillinga á Norðurlöndum á sinni
tíð. Ef hann er ekki höfundur Njálu, þá er
þetta ekki rétt, því að þá er annar, sem stend-
ur honum jafnfætis.“ (1948, 4-6)
Líkt og Helga grunaði voru fræðimenn
ekki ginnkeyptir fyrir þessari tilgátu. Hún
ber, engu að síður, vott um þann sess sem
Snorri hafði á þessum tíma meðal íslensku
þjóðarinnar. Nafntogaður höfundur Heims-
kringlu, Snorra-Eddu og hugsanlega ein-
hverra Islendingasagna, var kjörinn fulltrúi
allra nafnlausu höfundanna, ekki síst þar sem
hann var talinn sameina nákvæmni sagn-
fræðingsins og listfengi skáldsins. Hann varð,
með öðrum orðum, táknmynd þeirrar merk-
ingaruppsprettu sem var að öðru leyti fjarver-
andi eða óáþreifanleg þegar rætt var um ís-
lenskar fornbókmenntir (sjá Ástráð Eysteins-
son 1990, 174).
Þessa túlkun á táknrænu gildi Snorra Stur-
lusonar má meðal annars merkja í grein sem
Kristinn E. Andrésson skrifaði árið 1941
undir fyrirsögninni „Reisum Snorrahöll". Til-
efnið var sjö hundruð ára ártíð Snorra. Þar
segir meðal annars: „Nafn Snorra Sturluson-
ar bregður ljóma á allan okkar veg, hann
er gunnfáni okkar í dag og mun fylgja okkur
í stríði komandi kynslóða, eitt bjartasta tákn
íslenzkrar menningarþrár, hin sterka taug í
sögu og örlögum Islands“ (1941, 99). Stíl-
brigðin minna á rómantískan ættjarðarskáld-
skap 19. aldar. Munurinn felst í því að hér
er rætt um menningarþrá fremur en sjálf-
stæðisþrá; rithöfundurinn í Reykholti hefur
leyst hetjuna á Hlíðarenda af hólmi (eða
hólma).
Sama áherslubreyting birtist í tillögu
nafnanefndar Reykjavíkur um nafn Snorra-
brautar. Þar er nýrri hetju bókmenntasög-
unnar tryggður viðeigandi virðingarsess í
gatnakerfinu. Snorri liggur nú eins og rauð-
ur þráður í gegnum hverfi sögupersónanna
og tengir það saman. Samkvæmt þessu nýja
skipulagi eiga frásagnir af landnámi Ingólfs
(Skeggjagata, Mánagata, Karlagata), íslands
(Flókagata) og Grænlands (Eiriksgata), sem
og hetjum sögualdar (Egilsgata, Grettisgata,
Njálsgata, Bergþórugata, Skarphéðinsgata),
allar upptök sín hjá sagnaritaranum, „mesta
snillingi Norðurlanda á sinni tíð“.
Rétt er að upplýsa á þessu stigi hveijir
sátu í nafnanefnd Reykjavíkur frá og með
stofnun hennar árið 1935. Það voru þeir Pjet-
ur Sigurðsson háskólaritari, Ólafur Lárusson
prófessor í lögfræði og Sigurður Nordal
(Borgarskjalasafn 1955).* Nordal var áhrifa-
mesti bókmenntafræðingur íslendinga á
þessum tíma og markaði stefnu íslenska skól-
ans með kennslu sinni og útgáfustarfi. Hann
átti ennfremur drjúgan þátt í að hefja Snor-
ra Sturluson uppá háan stall Höfundarins,
fyrst í bók sinni um Snorra frá 1919 og síðar
í inngangi að útgáfu sinni á Egils sögu árið
1933, þar sem hann leiðir rök að því að
Snorri sé höfundur sögunnar. Þátttaka Nor-
dals í starfi nafnanefndarinnar tekur væntan-
lega af allan vafa um samhengið milli gatna-
kerfis Reykjavíkur og íslenska skólans. .
IV
Sú breytta áhersla í túlkun íslendinga-
sagna sem hér hefur verið lýst — frá leit að
skyri Bergþóru til leitar að höfundi Njáls
sögu — átti sér margvislegar orsakir (sjá
Óskar Halldórsson 1978; Áma Sigurjónsson
1984; Véstein Ólason 1984; Byock 1993).
Ég freistast til að setja hana í einfaldað sögu-
legt samband við pólitíska þróun á íslandi á
fyrri hluta aldarinnar. Þegar fullveldið var í
höfn höfðu íslendingar ekki lengur þörf fyrir
sjálfstæðishetjurnar góðu, a.m.k. ekki í sama
skilningi og áður. Tímabært var að skilgreina
gullöldina að nýju, sem tímabil glæsilegrar
menningar og bókmenntaafreka á þrettándu
öld. Þessi gullöld varð ennfremur draumsýn
um nýja menningarlega gullöld lýðveldisins
íslands þar sem listsköpun og fræðimennska
sátu í öndvegi. Samkvæmt þessum sjálfs-
skilningi var öflugt menningarlíf í samtíman-
um forsenda þess að þjóðin gæti í raun kall-
ast sjálfstæð.
í þessu samhengi er fróðlegt að glugga
að nýju í grein Kristins E. Andréssonar um
Snorrahöll. Þar segir:
„Er við minnumst Snorra Sturlusonar, felst
í afrekum hans hvöt og eggjan til okkar og
samtímans að vinna íslenzkri menningu allt
það gagn, er við megum, skapa úr lífs-
reynslu þjóðarinnar ný menningarverðmæti,
sem eigi varanlegt gildi, fullgera í minningu
hans eitthvert það verk, er sé lifandi, sýni-
legt tákn þeirrar menningarþrár, sem alla
tíma lifir með þjóðinni. Með fögnuði getum
við viðurkennt, og það er okkar mesta gleði,
þegar við minnumst Snorra nú, að ísland
nútímans hefur unnið menningarlega sigra,
sem eru fomöldinni fullkomlega samboðnir."
(1941, 102-3)
Því til staðfestingar minnist Kristinn
fræðimanna, „allt frá Sveinbimi Egilssyni til
Sigurðar Nordals, sem dýpkað hafa skilning
okkar á hinni fornu menningu," auk fjölda
skálda, listmálara, myndhöggvara og hljóm-
listarmanna, „er glætt hafa samfélagslíf og
samvitund þjóðarinnar, skapað henni ný dýr-
mæt listaverk og vakið nýja trú á hæfileika
hennar“ (103). Hugmyndin með Snorrahöll
er að skapa þessum hóp — þessum samtíma-
hetjum — vettvang til starfa. Höllin á að
verða „heimili íslenzkrar listar og jafnframt
hagnýt bygging yfir ýmiss söfn þjóðarinnar,
sem nú em á hrakhólum. [...] Hún á að
vera sýnilegt tákn þess, að íslendingar líta
á sig sem sjálfstæða þjóð og gera kröfur til,
að aðrar þjóðir geri svo“ (105-106).
Snorrahöll var ekki reist, enda þótt söfnin
og starfsemin sem Kristinn E. Andrésson
ræðir um hafi hægt og bítandi verið að eign-
ast þak yfir höfuðið. Til bráðabirgða eignuð-
ust Reykvíkingar Snorrabraut. Að baki iá
draumur menntamanna um að ryðja sjálf-
stæðum Islendingum (malbikaða) braut til
nýrra menningarafreka.
Höfundur er bókmenntafræðingur og fyrrum
íbúi á gatnamótum Grettisgötu og Snorrabraut-
ar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1.APRÍL1995 5