Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1994, Blaðsíða 5

kosið, m.a. olli sjúkdómurinn því að hún gat
aldrei eignast börn. Á löngum og erfiðum
veikindatímabilum var bókakosturinn sem
hún hafði tekið með sér til Afríku u.þ.b.
eini félagsskapurinn sem henni bauðst. Á
þessum árum mótaðist tilfinning hennar
fyrir ritlistinni sem og víðsýni, því svo dæmi
séu tekin las hún allan Kóraninn og kynnti
sér múhameðstrú til hlítar. Einnig byijaði
hún að reyna fyrir sér með skrifum og flest-
ar hugmyndirnar sem unnið er með í fyrstu
verkum Karenar Blixen urðu til hér. Nægir
þar bara að nefna þau austurlensku áhrif
sem eru svo ríkjandi í t.d. „Syv fantastiske
Fortællinger". Varla er hægt að komast hjá
því að nefna ástarsamband Karenar Blixen
við breska aristókratinn Denys Finch-Hatt-
on sem var í senn lesandi og gagnrýnandi
að þeim sögum sem hún hóf að rita í Afr-
íku. Enginn vafi er á að Blixen gerði sér
miklar væntingar um sambandið við Finch-
Hatton, en hann taldi sig ekki geta orðið
við kröfum hennar um fast samband. Denys
Finch-Hatton fórst í flugslysi aðeins fáein-
um dögum áður en Karen Blixen yfirgaf
Afríku og var grafinn rétt hjá búgarðinum
við rætur Ngong-fjallsins.
Síðustu æviár Karenar Blixen heima á
Rungstedlund má segja að kaldhæðni, húm-
or og mannlegt innsæi hafi verið afar ein-
kénnandi fyrir tengsl hennar við umheim-
inn. Á þessum árum átti hún mikil sam-
skipti við ung, dönsk skáld, þ. á m. Thork-
ild Björnvig sem auk þess að vera ein bjart-
asta von þess tíma sem ljóðskáld var magist-
er í norrænum bókmenntum. Milli Björnvig
og Blixen myndaðist afar sérstakt samband
sem Björnvig fjallar um í bók sinni „Pagt-
en“, en þar segir hann m.a. frá því þegar
að hún kvöld eitt, án nokkurs tilefnis, sagði
við hann: „Gætuð þér ekki hugsað yður að
setjast eitthvert kvöidið fyrir aftan mig á
kústskaftið og fljúga með mér á fund eins
besta vinar míns.“ ( T. Bjornvig: Pagten.)
Bjornvig sagði hún að sárasóttin hafi verið
það verð sem hún greiddi Lúcífer fyrir það,
að allt sem hún upplifði gæti orðið að sög-
um. Þegar litið er til baka er ekki úr vegi
að segja að þetta sé að einhveiju leyti rétt
því ef sjúkdómurinn hefði ekki orsakað alla
einveruna, sársauka sálarinnar, er alls óvíst
að hún hefði orðið sá rithöfundur sem hún
varð.
Þetta litla dæmi sýnir að þó að Karen
Blixen sé goðsögn í heimalandi er hún sem
rithöfundur og hugsuður ekki jafn dáð og
dýrkuð af öllum. Alla sína ævi, og reyndar
enn, hefur hún verið afar umdeild fyrir þau
sjónarmið og málefni sem hún gerir að
umfjöllunarefni í skrifum sínum. Kona ein
er sem barn upplifði hana á sjónvarpsskerm-
inum lýsir atburðinum á eftirfarandi hátt:
„Gömul, hrukkótt og tilgerðarleg, vafin í
pelsa og silki, birtist hún á skjánum og
hertók setustofuna með tali sínu og ein-
beittu augnaráði. Engum kom til hugar að
grípa fram í fyrir henni.“
Svo mikið er víst að oftar en ekki fýllt-
ust póstkassar dagblaðanna af lesendabréf-
um þegar Karen Blixen hafði tjáð sig um
„málið“ á opinberum vettvangi. Nægir þar
að nefna „Bálræðuna" sem hún hélt á Jóns-
messu eitt sinn og varð til þess að öll kven-
réttindahreyfingin fyrirleit hana og afneit-
aði verkum hennar um margra ára skeið. I
þeirri ræðu segir hún nefnilega að það hafi
verið hrapalleg mistök hjá konum að hafna
tillögum Lúters um að konan eigi að helga
sig káunum þremur; Kinder, Kirche og
Kuche. „Hefðum við tekið því værum við
með mikilvægustu málaflokka þjóðfélagsins
í okkar höndum og hefðum virkileg áhrif á
þróun mála.“ Átti Blixen að sjálfsögðu við
að konur myndu þá sitja .á og að öllu leyti
stjórna því er við kæmi þessum málum, þ.e.
menntun barna, heilbrigðismálum , jafnrétt-
ismálum og þar fram eftir götum.
í þessari umfjöllun er leitast við að gefa
eilítið frábrugna mynd af skáldkonunni
Karen Blixen. í augum íslenskra lesenda
er Blixen mun þekktari sem höfundurinn
að „Jörð í Afríku" og konan sem bjó á yndis-
lega búgarðinum „Rungstedlund“ sem í dag
er safn og allt svæðið sem tilheyrir búgarðin-
um er friðar- og verndarsvæði fyrir fugla.
Sú mynd er sönn og rétt, en þessi kona bjó
yfir svo ótal mörgum öðrum hæfileikum og
aðrar og í sjálfu sér miklu óvenjulegri og
skemmtilegri hliðar persónuleika hennar
hafa orðið að víkja fyrir glansmyndinni.
Hin góðkunna danska leikkona, Bodil
Udsen, mul lesa úr verkum hennar bæði í
íslensku óperunni og í Norræna húsinu.
Einnig mun undirrituð halda fyrirlestur um
skáldkonuna í Norræna húsinu meðan
dönsku menningardagarnir standa yfir.
Auður Leifsdóttir er cand. mag. í dönsku og
kennir við Háskóla Islands og Kennaraháskóla
islands.
Carl Nielsen -
meistari hópsöngs
og hljómkviðu
Ef draga má líkingu frá bannaðri íþrótt, þá þykja
mestu „þungavigtarar“ í hópi tónskálda síðustu
alda þau, er hafa samið sinfóníur, æðsta próf-
stein faglegrar getu og víðfeðmustu hugsunar.
Við íslendingar bíðum enn eftir fyrsta sinfón-
m
I
i tARlcNiasa?
Hn,ymwus=wDOR.is
íl
|i
sa.AvsRosroai
Nielsen-Sinfóníur á
Hljómplötur
Seint komast sumir, en koma þó. Hljóm-
sveitarverk Nielsens fengust ekki á hljóm-
plötu utan heimalandsins fyrr en á 7. ára-
tug, og ruddu þar upptökur Leonards Bern-
steins brautina að síðbúinni heimsfrægð
hans. Sfðan hafa orðið stakkaskipti á hljóm-
plötuútgáfunni úr ökkla og nánast í eyra -
einkum eftir 1980. Nokkur dæmi:
Bernstein: 2.-5. sinfónía með The London
Symphony Orchestra (LSO) fyrir CBS (nú
Sony) á 7. áratug.
E. Ormandy: 1. & 6. sinf. m. hij.sv. í
Philadelphia f. CBS (ca. 1980).
Ole Schmidt: 1.-6. sinf. m. LSO (Unicorn).
Myung-Wliun Chung: 1.-3. & 5. sinf. (m.
klarinett-, flautu- & fiðlukonsertana & Aladd-
in-svítuna) m. Gautaborgar sinf.hljsv. f. BIS
(1983-87).
Neemc Jíirvi: 4. & 6. sinf. m. Gautaborg-
ar s.f. BIS (198?).
Paavo Berglund: 1.-6. sinf. m. Det kong-
elige Kapel f. RCA (um 1990).
Neeme JSrvi: 1.-6. sinf. m. Gautaborgar
sinf.hljsv. f. D.G. (198?).
Herbert Bolmstedt: 1.-6. sinf./Aladdin-
& Maskaradeforl. (Decca, 1992).
Esa-Pekka Salonen: 1.-6. sinf. m.
útv.sinf.hljsv. í Stokkh. (Sony).
Bryden Thomson: 1.-6. sinf. m. Royal
Scottish Orch. (Chandos).
Gennady Rozhdestvensky: Aladdin-tón-
listin (í fyrsta sinn í heild) ásamt styttri
hljómsveitarverkum m. Sinf.hljsv. danskarík-
isútvarpsins („SDR“, Chandos 1994).
f bígerð:
Rozhdestvensky: 1.-6. sinf. (tvær komn-
ar) m. SDR f. Chandos.
Edvard Serov: do. (2-3 komnar) m. Od-
ense Symfoniorkester f. Kontrapunkt.
Adrian Leper: do. m. Irish Radio Symp-
hony Orch. f. Naxos.
Simon Rattle: do. m. Birmingham Symp-
hony Orch. f. EMI.
Nielsen gerðist ósjálfrátt
frumkvöðull þeirra Dana
er hafna vildu
fegurðarmati
^íðrómantísku
stefnunnar. Greinin er
birt í tilefni „Danskra
haustdaga“, þar sem
verða flutt verk eftir
Nielsen.
Eftir RÍKARÐ ÖRN
PÁLSSON
ista okkar, enda fámennir og eina sinfón-
íuhljómsveit landsins ung að árum.
En meðan við bíðum, getum við huggað
okkur við þá tilhugsun, að frændur okkar
á Norðurlöndum hafa þegar alið margan
sinfóníusmiðinn á þeim 150-200 árum sem
opinbert tónlistarlíf hefur þekkzt þar - sem
sé þrefalt lengur en á íslandi. Þó hafa að-
eins tvö sinfóníutónskáld á Norðurlöndum
enn sem komið er öðlazt heimsfræg&. Jean
Sibelius og Carl Nielsen.
Til skamms tíma hefur Sibelius haft vinn-
inginn. Enn er dæmigert, að honum er var-
ið margfalt rými í alþjóðlegum uppsláttarrit-
um á við danskan starfsbróður hans. Niels-
en hefur enn ekki hlotið náð fyrir augum
hins þýzkumælandi heims, fyrrum háborgar
evrópskrar tónlistarmenningar, og í stefja-
safni Barlows og Morgensterns (A Diction-
ary of Musical Themes) - svo seint sem í
1983-útgáfunni - kemst hann ekki einu
sinni á blað.
Þannig mætti lengi telja. En ef marka
má hljómplötuútgáfu síðustu áratuga, virð-
ist loks skriður vera kominn á útbreiðsluna,
eins og sjá má af nærverandi upptalningu.
LP-breiðskífan var sem kunnugt er ekki
komin til skjalanna á tímum Nielsens; í þá
daga var það fyrst og fremst áhugi hljóm-
sveitarstjóra sem ruddi tónskáldum frægð-
arbraut.
Þar var Sibelius heppnari. Enskir hljóm-
sveitarstjórar tóku fljótlega verk hans upp
á sína arma. En nú virðist geisladiskurinn
loks ætla að gera Nielsen sama gagn, þótt
síðbúið sé. Þeir sem kynnzt hafa hljómsveit-
arverkum Nielsens nú á dögum eiga auð-
velt með að skilja vonbrigði tónskáldsins á
fjórða áratug aldarinnar við að hljóta ekki
forundran. Því æ gerist spurningin áleitn-
ari, hvorum tónjöfranna tveggja beri „vinn-
ingurinn“ í dag.
í september sl. var staddur hér á landi
í fyrirlestraför góðkunningi íslendinga af
sjónvarpsskjánum, Mogens Wenzel Andre-
assen, fýrirliði Dana í tónlistarspurninga-
keppninni Kontrapunkti. Erindi hans um
danska tónlist fjölluðu mörg á einn eða
annan hátt um tónlist Carls Nielsens, enda
hvort tveggja, að Andreasen er Nielsen-
þekkjari góður og hitt, að ekki verður fram
hjá Nielsen komizt í danskri tónlistarsögu.
Reyndar kvað svo rammt að honum -
og einkum áhangendum hans - í dönsku
tónlistarlífi, að þarlend samtímatónskáld
komust vart eða alls ekki á kortið. Nöfn
eins og Enna, Borresen og Bendix gleymd-
ust, líkt og þau hefðu aldrei verið til, og
verk ef:i' tónskáldin Louis Glass og Rued
Langgaard eru loks núna farin að birtast
í hljóðriti. Fleiri mætti nefna, enda gegnir
fjöldi hljómsveitarhöfunda í Danmörku um
1890-1930 mikilli furðu, ekki sízt ef tekið
er tillit til þess, að í litlu landi kemst aðeins
einn á pall í senn. Eða svo varð reyndin.
Hafi þannig gefízt lítið svigrúm þeim, er
þurftu að vera í búð með þvílíkum jötni og
Nielsen var, þá mátti skilja á máli Andreas-
ens, að þáverandi einokunarstaða Nielsens
geri nútímamönnum nánast ókleift að meta
snilld hans til fullnustu, meðan lítinn sem
engan samanburð er að hafa við landa hans
og samtímamenn. Einkum og sér í lagi þeg-
ar þar við bætist, að stíll Nielsens gerðist
snemma mjög persónulegur, og erlendu
áhrifín, ef einhver voru, að sama skapi vand-
rekjanleg.
Snilld er ætíð torskýrð; umfang snilldar
sýnu meir. Engu að síður má með saman-
burði við „smærri spámenn" frá sama stað
og tíma fá nokkra viðmiðun. Þannig skilst
t.d. snilld Mozarts ögn betur, ef hlustað er
af athygli á höfunda eins og Monn, Wagen-
seil og Dittersdorf, án þess að afgreiða þá
fyrir fram sem „peð“ af einskærri hollustu
við Meistarann. En eins og fyrr sagði, vant-
ar enn viðmiðun við Nielsen.
Reyndar dáði Carl Nielsen Mozart allra
Carl Nielsen á yngri árum síríum.
tónskálda mest, og vissulega má heyra and-
legan skyldleika þeirra víða, t.d. í forleiknum
að gamanóperunni „Grímudansleik" (Mask-
arade, 1905) - sbr. „Brúðkaup Figaros"! -
án þess þó að auðvelt sé að greina efnisleg
áhrif í smáatriðum. I mesta lagi mætti orða
venzlin á almennum nótum og tala t.d. um
„innri dýpt, ytri léttleika“, enda fyrirleit
Carl Nielsen hátimbraða tilfinningasemi í
tónlist almennt og í síðrómantík sérstak-
lega. Hið „tragíska", harmræna, fyrirfinnst
varla nema í einu verki eftir hann: „Við lík-
börur ungs listamanns“.
37 ára gamall setti Carl Nielsen sér það
mark, að tónlist hans næði „að kveða eitt-
hvað niður af þeirri tilfinningavellu sem nú
fer að gæta úti um allt ... Því við erum nú
það djúpt sokkin, að ekki aðeins fiestir
áheyrenda, heldur einnig starfandi tónlistar-
menn skynja og upphefja tónlistina sem
neyzluföng, er koma manni í óvirka sælu-
vímu af svipuðum toga og þeirri sem ópíum
og morfín valda. Mér þætti mest um, ef
hlustendur tækju sér tak oghéldu vöku sinni
og heilbrigði, jafnvel þegar mest á gengur,
en það er víst langt íþað... “ (úr bréfi 1902).
Nielsen gerðist ósjálfrátt frumkvöðull
þeirra Dana er hafna vildu fegurðarmati
síðrómantísku stefnunnar. Hins vegar trúði
hann á þróun fremur en á byltingu. Meðan
menn eins og Schönberg kollvörpuðu sjálf-
um undirstöðum vestrænnar tónlistar, sagði
Nielsen skilið við síðrómantíkina á sinn sér-
stæða, persónulega hátt, hægt og bítandi,
og kærði sig kollóttan um erlendar stefnur
og tízkur. Svar hans við kröfum módernism-
ans var sjálfsáð, heimaræktað og óháð öðr-
um eins og glöggt kemur fram í blásarakon-
sertunum hans tveimur og í síðustu fjórum
sinfóníum.
Eitt af því sem gerir Carl Nielsen sérstæð-
an - og um leið „danskan“ í augum Dana
- eru meistaraleg tök hans á jafnólíkum
tóngreinum og sinfóníunni og hinu einfalda
alþýðusönglagi, ætluðu til einradda sam-
söngs í skólum og meðal almennings. Hafði
hvort áhrif á annað. Þannig má annars veg-
ar heyra enduróm af sinfónískri breidd í
lagferli og hljómsetningu sönglagsins; hins
vegar einfaldleika og styrk alþýðulagsins í
meðferð stefja og fruma í hljómsveitarverk-
unum.
Hin rúmlega 200 sönglög Nielsens handa
almenningi koma sjálfsagt óvíða til með að
ná sömu lýðhylli og þeirri sem þau njóta í
heimalandinu. Til þess eru þau löndum hans
of mikil séreign, enda samofin danskri tungu
og lund. En dæmi tónskáldsins fyrir einfald-
leikanum mun því sterkar birtast heiminum
- og íslendingum - í viðameiri tónverkum
hans. Þar ljómar kraftur og bjartsýni
Fjónbúans „fersk og rauðbirkin" (svo vitnað
sé í orðalag úr bréfi).
Þar fer alþýðusönglagið í sínu æðsta veldi,
kliðmjúkt eða kynngimagnað - en engu
öðru líkt.
Höfundur er tónlistarmaður
A lslandi hafa eftirfarandi hljómsveit-
arverk eftir Carl Nielsen verið flutt af Sinf-
óníuhljómsveit íslands, einu sinni eða oftar
(frumfiutningsár innan sviga):
Sinfónia nr. 2 „De Fire Temperamenter"
(1958).
Sinfónía nr. 5 (1962).
Helíos forleikur (1964).
Lftil svita fyrir strengi (1964).
Sinfónía nr. 3 „Espansiva" (1965).
Fiðlukonsert (1975).
Sinfónía nr. 4 „Det Uudslukkelige"
(1976).
Flautukonsert (1984).
Klarinettukonsert (1989).

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. OKTÓBER 1994 5