Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1994, Blaðsíða 5

Steinsladir í Öxnadal, þar sem Maurer gisti hjá systur Jónasar Hallgrímssonar.
Samferða Maurer var annar þýzkur ferðabókarhöfundur, Winkler að nafni, og
er koparstungan sem hér er birt eftir hann.
Hólar í Hjaltadal um 1890, eða um 32 árum eftir að Maurer gisti þar hjá séra
Benedikt „ríka“, sem átti ekki aðeins fágætt bókasafn, heldur flestar jarðir í
Hjaltadal. Á myndinni sést „Nýjabær“ (ofanvert við kirkjuna) sem séra Benedikt
Iét byggja yfir einkaerfingjann Jón, sem sólundaði síðar öllum eignunum. Hér
er gamli bærinn orðinn all þreytulegur, en hann stóð á sama stað og biskupsgarð-
urinn forðum.
gnæfir Drangur, einkennilega mjór og odd-
hvass klettur, en sagan segir að Grettir Ás-
mundarson, uppáhaldshetja íslendinga, hafi
klifið hann og skilið belti og hníf eftir uppi
til sannindamerkis. Dálítið innar í dalnum
er Þverbrekkunúpur, hin fegursta bergsnös,
nefndur eftir bænum Þverbrekku. AUt þetta
svæði líkist nrjög hádölunum í Tíról sem eru
gamlir og góðir kunningjar mínir og að því
leyti varð þetta þeim mun meira hrífandi
fyrir mig. Reyndar höfðaði landslagið yfir-
leitt mjög til mín. En til að láta sér líka að
ferðast svona á hestum yfir fjallvegi þarf
maður að vera nokkuð harður af sér og auk
þess skapgóður, svona almennt. Þannig geta
ferðafötin stundum orðið nokkuð rosaleg
þannig að maður líði Önn fyrir þó broslegt
geti verið. Eg brosti a.m.k. með sjálfum mér
þegar ég heimsótti amtmanninn [Pétur Haf-
stein á Möðruvöllum í Hörgárdal, föður
Hannesar] í úlpu minni, með vaxborinn hatt,
í snjáðum og óhreinum leðurbuxum og skít-
ugum stígvélum og settist þannig að miðdeg-
isbórðinu hjá konu hans. Ýmsum öðrum hefði
þótt slíkt óbærilegt.
Eftir að við höfðum riðið um stund kvaddi
hinn góði umboðsmaður okkur loks. Skömmu
síðar mætti ég stúdenti úr Reykjavík, Oddi
Gíslasyni, og skiptist á orðum við hann um
stund. Hann tjáði mér að Winkler væri ekki
langt á undan mér. Ég náði honum við bæ-
inn Geirhildargarð. Hann hafði verið á sveimi
í fjallinu í þijá tíma og aflað nauðsynlegs
efnis. Dálítið atvik ber að nefna sem átti
eftir að sýna hve fólkið hér er strangheiðar-
legt og er þetta dæmigert fyrir íslendinga.
Winkler, sem er mikill neftóbaksmaður, tók
eftir því þegar við komum í náttstað að hann
hafði týnt neftóbaksdósunum sínum. En hann
gat ekki sagt með vissu hvort hann hefði
skilið þær eftir á Steinsstöðum eða misst þær
á leiðinni. Hann taldi jafnvel ekki útilokað
að þær hefðu orðið eftir á Akureyri. Um
eftirgrennslan gat ekki verið að ræða úr
þessu, Winkler varð að sætta sig við skað-
ann, og áfram var haldið. En nokkrum mán-
uðum síðar, þegar við vorum komnir aftur
til Reykjavíkur, spurði Jón Guðmundsson
mig hvort ég hefði nokkru týnt á leiðinni.
Ég hugsaði mig um og sagði nei. En hafði
Winkler týnt einhveiju? Ég mundi ekki eftir
neinu. Þá sagði hann mér að til sín væru
komnar tóbaksdósir með þeirri beiðni að þeim
yrði komið í mínar hendur af því að við hefð-
um senniiega týnt þeim. Nú mundi ég eftir
þessu, og það kom í ljós að velviljaður vegfar-
andi, sem hafði eins og við áð hjá Geirhildar-
görðum, hefði fundið dósirnar í grasinu.
Hann hafði spurst fyrir um það á bæ eftir
bæ hvort nokkur kannaðist við þær, og Stef-
án á Steinsstöðum hafði tekið þær í sína
vörslu í þeirri réttu trú að þær tilheyrðu
okkur. Og við fyrstu hentugleika sendi hann
þennan litla grip yfir þvert landið!
Frá Geirhildargörðum ríðum við áfram inn
dalinn og förum framhjá bænum Fagranesi
en skömmu síðar er farið yfír ána og haldið
áfram á vinstri bakkanum. Fljótlega komum
við að Gili, fremsta bænum í dalnum, og
æjum þar til að seðja hungrið. Magnús Magn-
ússon bóndi er ungur, dugandi og geðprúður
maður sem gerði hvað hann gat til að gera
okkur til hæfis. En hann er fátækur og því
voru móttökurnar í samræmi við það. Og
hreinlætið var ekki beint til fyrirmyndar.
Okkur var borin mjólk, en þegar gestgjafinn
tók eftir að hár hafði fallið í hana fór hann
hiklaust með skítuga lúkuna ofan í mjólkina
til að taka það upp. Við fengum skyr, en
hornaspænirnir, sem sem borða átti það
með, höfðu greinilega ekki verið þvegnir í
mörg ár. Þarna var bæði kaffi og smjör en
hvorki brauð né harðfiskur sem annars kem-
ur oft í stað brauðsins. Ég var vanur þónokkr-
um óhreinindum frá hinum strangtrúuðu
nágrönnum í Tíról og gat því þolað þetta,
þambaði mjólkina og át skyrið til að særa
ekki Magnús blessaðan sem greinilega þótti
leitt að geta ekki veitt okkur betur. Meira
að segja gerði ég undantekningu og þáði
staup af brennivíni til að sýna þessum velvilj-
aða manni fullan sóma og spjallaði við hann
eins glaðlega og ég gat á minni vondu ís-
lensku. Þá komst ég að því að hann var
ekki fjarskyldur prófessor Pétri Péturssyni í
Reykjavík. Auk þess gladdi hann mig með
því að skilnaði að hann hefði hitt marga
útlendinga, Dani og Svía, Englendinga,
Frakka og Hollendinga, en aldrei hefði hann
náð eins góðu sambandi við neinn og mig;
við Þjóðveijar hlytum að vera sérstaklega
dugmikil þjóð. Auk Magnúsar sáum við á
bænum annan bónda og eldri, ég held hann
hafi heitið Einar, og Bakkasel var bærinn
þar sem hann bjó. Maðurinn var dauðadrukk-
inn, og hjákátlegt var að sitja undir forvitnis-
legum og nærgöngulum spurningum hans.
Með hlátrakviðum tókst okkur það, en ég
nefni þetta vegna þess að það gerðist mjög
sjaldan að við sæjum drukkinn bónda: miklu
oftar drukkna presta.
RÁÐLEGGINGAR TIL
ÚTLENDRA FERÐAMANNA
Mjög mikilvægt er að maður temji sér þær
siðvenjur sem tíðkast í landinu þegar spurt
er almæltra tíðinda. Með því að ferðalög eru
fátíð og erfið, hefur frásögn hinna fáu ferða-
langa eðlilega heilmikið gildi: hvaðan er hann,
hver er hann, hjá hveijum var hann, hvern
sá hann; um slíkt er nákvæmlega spurt.
Ekki er síður mikilvægt að gesturinn greini
frá öllu markverðu sem hann hefur séð, einn-
ig verðlagi á vörum á þessum og þessum
stað, veðurfari og þvíumlíku. Fólkið Ieggur
mjög mikið upp úr því að slíkum spurningum
sé svarað hiklaust og dæma verðleika gests
síns eftir því. Því skal útlendingum ráðlagt
að koma til móts við siði heimamanna í þess-
um efnum og auk þess að festa sér vel í
minni nöfn og föðurnöfn þess fólks sem þeir
hitta, en það er ekki beinlínis auðvelt.
Heim Að Hólum
Eftir nærri tveggja tíma reið komum við
um níuleytið um kvöldið til Hóla þar sem
séra Benedikt Vigfússon situr, fullorðinn
maður með prófastsnafnbót án þess þó að
gegna störfum prófasts. Ég skal viðurkenna
að ég var mjög spenntur að vita hvaða mót-
tökur ég fengi hjá honum. Ég var löngu
búinn að frétta að séra Benedikt væri rík-
asti maðurinn á íslandi og ætti besta bóka-
og handritasafnið. Mér hafði líka verið sagt
að hann væri sérkennilegur og forn í háttum
og stoltur, og alls ekki væri gott að nálgast
hann. Auk þess var sagt að hann lægi á
bókum sínum eins og ormur á gulli og ieyfði
engum aðgang að þessum fjársjóði sínum. í
Reykjavík hafði ég samviskusamlega orðið
mér úti um allmörg meðmælabréf hjá virðing-
armönnum, og nú átti að reyna á hvernig
gengi. Kristján Kristjánsson sýslumaður í
Hofsstaðaseli og. séra Stefán Björnsson í
Viðvík, sá síðarnefndi bræðrungur við séra
Benedikt og aðstoðarmaður hans í níu ár,
höfðu fullvissað mig um að þrátt fyrir vana-
lega tregðu myndi sá gamli sýna mér hand-
ritasafnið sitt af því að hann hefði álit á
mér. Ég setti von mína á þetta og beið þess
sem verða vildi.
Mjög formlegar reglur gilda um það þegar
menn ber að garði á íslandi, og þá gildir
einu hvort um er að ræða bændur, presta
eða embættismenn. Riðið er í hlað og stigið
af baki, og leiðsögumaður látinn beija að
dyrum eða guða á glugga. Komi einhver
annar en húsbóndinn til dyra er hann beðinn
að segja húsbónda að gestur sé kominn sem
vilji tala við hann. Svo er beðið á hlaðinu
uns sá birtist sem um var spurt. Ekki er
gengið inn fyrr en eftir að heilsað hefur ver-
ið og formlega boðið í bæinn. í þetta sinn
var séra Stefán sendiboðinn. Brátt birtist
tignarlegur, hávaxinn maður, hærugrár og
öruggur í fasi. Hann heilsaði mér með skyldu-
kurteisi og bauð mér að ganga í bæinn. Það
var ekki fyrr en inn var komið að ég var
spurður hver ég væri. Þegar ég hafði sagt
nafn mitt var spurt hvort ég væri sá sem
skrifað hefði með málstað Islendinga gegn
Danmörku. Þegar ég hafði svarað þessari
spurningu var mér heilsað aftur og nú mun
vinsamlegar. Brátt var farið að undirbúa
dýrindis kvöldverð. Séra Stefán dró sig í hlé
og ég var einn með prófastinum. Ég greindi
honum frá að mig langaði að sjá gömlu dóm-
kirkjuna, og hann lofaði að sýna mér hana
daginn eftir. Ég tjáði honum að ég hefði
heyrt af hinu mikla handritasafni hans og
myndi mjög gjarnan vilja sjá eitthvað af
því. Og ekki stóð á svarinu: „Það er guðvel-
komið.“ Nú var mér borgið.
Um kvöldið upplifði ég enn eina sérkenni-
lega staðfestinu gamallar íslenskrar gestrisni
hjá þessum æruverðuga höfðingja. Þegar
mér var eftir kvöldverðinn vísað til herberg-
is, sem var snoturt og búið öllum þægindum,
heimtaði séra Benedikt að gömlum föðurleg-
um sið að ég legðist til rekkju í nærveru
hans, og ég þurfti að beita lagni til að fá
þennan gamla og virðulega herra til að leyfa
mér að fara sjálfur úr stígvélum og buxum.
Og þrátt fyrir mótmæli var síðan að eldgöml-
um sið farið með fötin, sem voru gegnblaut
af regni og vatnareið, fram í eldhús til þerr-
is. Og það var ekki fyrr en allt var komið
fram, jafnvel sokkar og stígvél, að hinn gamli
prófastur bauð mér hátíðlega góða nótt og
fór. Þessi forni siður hefur sína kosti fyrir
ferðalanginn. Hins vegar gelur hann verið.
bagalegur þó að vinsamlegan gestgjafa geti
ekki grunað það: Sá sem þarf að skrifa á
nóttunni það sem hann hefur heyrt og séð
að deginum — og þannig var ástatt um mig
— hann neyðist til að sitja berfættur í níst-
andi kulda nokkra klukkutíma, í þunnum
náttfötum einum klæða.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
ERLING ÓLAFSSON
Fegurðin
og
grimmdin
Hann hugsaði oft um fegurð og
grimmd
pessa dagana
læiðin lá um gróðurskrýddar hæðir
og fjöllin spegluðust í tæru vatninu
eins og í draumi
eins og í martröð
Og mánudagsmorgun stóð hann
inni á
kaffihússgólfi og horfði á fyrirsögn
í dagblaði
Blóðbaðið
hann las um það hvernig torg hins
himneska friðar
var málað hjartablóði
Hann hlustaði á raddir hefja sig
til flugs samflugs tónaflugs
Locus iste
meðan regnið dansaði á rúðum
flug eins og aldrei fyrr aldrei fyrr
Hann horfði á Ijósmynd þar sem
sýnd var nýjung íkínverskri matar-
gerðarlist
stappa mannabeina og reiðhjóla
framborin að hætti skriðdreka
Hann gekk um sali Munchs
og horfði á myndir hryllings og
unaðar
öll þessi dánarbeð litir
og stúlkurnar á brúnni
á miðju gólfi sýndi gamall maður
listir sínar ungum konum
með svipu og staf
svo viðeigandi á þessum stað
svo eðlilegt
Hann kom í skóg
í rjóðri var tafla með nöfnum fórn-
arlamba
lengra inn í skóginum blöstu við
grafir
sem fórnarlömbin grófu sjálf
þau grófu sína eigin gröf
á meðan mýflugur réðust á þau
fullar af heift og reiði
eins og menn eins og mannvélar
vélbyssuskothríð var eina tónlistin
þá og nú _
Fegurðin og grimmdin
Hann hugsaði oft um fegurð og
grimmd
þessa dagana
Hann var kominn heim
og horfði á trén í garðinum heima
sveiflast til i golunni
þetta var einn af fáum sólardögum
sumarsins
hann vaknaði oft upp af angistar-
draumum
því ætti hann að sleppa
því færi ringulreiðin mesta fram
hjá honum
hann heyrði vélardrunur að ofan
úr skýjum
leit upp og grúfði sig niður
vonaði að hann dreymdi
(Júní, júlí 1989)
Höfundur er sagnfræðingur og kennari
Borgarnesi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. SEPTEMBER 1993 5