Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1992, Blaðsíða 10

Hrolleifur mikli og
laxinn í Bræðraá
Skagafjarðardalimir em margir. Sumir ná langt
inn í hálendið, misjafnlega grösugir, mismun-
andi mikið undirlendi og þar eftir fór hversu
margir tóku sér bólfestu í dölum þessum. Hver
einn dalur á sína á, er rennur og liðast til sjáv-
Saga og samtíð verða
ekki sundur skilin. Á
meðan reynt er að ná
vænum lax úr Bræðraá í
net rifjast upp sagan um
ójafnaðarmanninn
Hrolleif, sem var svo
gæfusnauður að hann
banaði velgjörðarmanni
sínum.
Eftir SVAN GEIRDAL
ar. Sumar eru straumharðar, aðrar líða með
lygnum straumi, miskvikar af lífi.
Frásögn sú er ég hér færi í letur, með
ívafí, gerist á sólbjörtum degi sumarið ’51
í dal þeim er Hrolleifsdalur nefnist.
Hrolleifsdalur gengur suðaustur í Skaga-
ijarðarhálendið norðan við Höfðaströndina.
Ain í dalnum nefnist í dag Bræðraá. En í
Grettissögu er taiað um Breiðá, og á dögum
Hrolleifs hét hún Hroileifsá. En hver var
Hrolleifur er nefndur var hinn mikli? Hann
var bróðursonur Sæmundar er nam Sæ-
mundarhlíð í Skagafírði, hinn mætasti mað-
ur. Er Hrolleifur kom til landsins ásamt
móður sinni leitaði hann ásjár Sæmundar
um bólfestu. Það orð fór af Hrolleifí og
móður hans að þau væru lítt við alþýðuskap
og kæmu sér yfirleitt illa. Það var því með
hálfum huga að Sæmundur sendi Hroileif
til Höfða-Þórðar er bjó að Höfða á Höfða-
strönd, en þeir Þórður voru góðir vinir en
jafnframt bað Sæmundur Hrolleif þess
lengstra orða að reyna að halda frið við
sveitunga sína. Hrolleifur vildi engu um það
lofa.
Höfða-Þórður er nam land á milli Una-
dalsár og Hrolleifsár, Höfðaströndina, leyfði
Hrolleifí búsetu í Hrolleifsdal og byggði
hann þar bæ sinn, sem talinn er að hafí
heitið Þverá við mynni Þverárdals er gengur
til suðurs í íjailið. Segir nú ekki frekar frá
Hrolleifí í bili. Áin Hrolleifsá er breið og
nokkuð vatnsmikil, straumlítil, lygn og tær.
Nokkur veiði hafði verið í ánni áður fyrr,
iax og silungur, en á þeim tíma er saga
þessi gerist datt fáum í hug að svipast um
eftir físki í ánni. Var talið að minkur hefð-
ist við frammi í dalnum og gæti það verið
ástæðan fyrir hversu tók fyrir veiði. Bærinn
Bræðraá er í mynni dalsins og það var það-
an sem að tveir piltar, sögumaður 15 ára
og hinn 19 ára kallaður Daddi, fóru í þá
ferð í landnámi Hrolleifs hins mikla, er átti
eftir að verða þeim minnisstæð. Þó var þetta
ferð án fyrirheits.
Erindi okkar eða ástæða til ferðarinnar
var að smala kindum er höfðu gerst of
nærgöngular við heimahaga og reka þær
fram í dalinn. Það var sólskin og heitt í
veðri, enda júlímánuður og fannst okkur
þetta kærkomin tilbreyting, smáhvíld frá
heyskapnum. Er við höfðum smalað kindun-
um þá var létt verk að reka þær fram dal-
inn því að þær fetuðu sínar fornu götur,
sjálfsagt aldagamlar, enda orðnar að djúp-
um skorningum. Öðru hvoru lá fjárgatan á
árbakkanum og þá var að sjálfsögðu rýnt
eftir einhveiju kviku því mér fannst það
með ólíkindum ef ekki væri til að dreifa
nokkrum silungslontum. Þijú eyðibýli voru
talin vera í dalnum. Kráksstaðir, Geirmund-
arhóll og Þverá þar sem Hrolleifur bjó. Við
vorum orðnir þyrstir og sveittir. Fengum
okkur að drekka úr lækjarsytrum og er við
komum að kumli Þverár ákváðum við að
fá okkur smáhvíld. Ég lét hugann reika
þúsund ár til baka, til þess tíma er Hrolleif-
ur byggði hér bæ.
Ekki er minnst á að Hrolleifur hefði hjú
sér til aðstoðar. Aðeins móðir hans, öldruð
sá um heimilið og því kom að því fljótlega
að Hroileifur fór að líta í kringum sig eftir
konuefni. Vandi hann komur sínar á bæ
Una í Unadal og gerði sér dælt við Hróðnýju
dóttur hans. Hvimleiðar fundust Una þessar
heimsóknir Hrolleifs og er að því kom að
Hrolleifur bað Una að gefa sér Hróðnýju
fyrir konu svaraði Uni því til að hann teldi
Hrolleif ekki gæfusamlegan sem tengdason
„en dóttir mín er eigi ógiftusamleg kona
og mun ég synja þér ráðsins". Hrolleifur
svaraði: „Hún skal þá vera frilla mín og er
henni þó fullkosta.“ Þessu reiddist Hrolleifur
mjög og ekki lét hann af heimsóknum sínum
til Hróðnýjar. Er talið að hann hafí farið
upp úr Þverárdalnum yfír fjallið og er það
tiltölulega stutt leið og greiðfær.
En þetta tilhugalíf Hrolleifs fékk þann
endi, að þegar Una og syni hans Oddi þótti
nóg komið, varð það að ráði að Oddur veitti
Hrolleifí fyrirsát á fjallinu við fímmta mann,
en þeirra viðskiptum lauk svo að Hrolleifur
drap Odd og tvo aðra.
Og nú var Hrolleifur sem oftar í vondum
málum. Varð hann að flýja dalinn sinn og
leita á náðir frænda í Sæmundarhlíðinni.
En Uni tók bæ hans og búslóð í sonarbætur
ásamt því að Hrolleifur var gerður „héraðs-
sekur svo víða sem vötn féllu til Skagafjarð-
ar“.
Mér varð litið til árinnar. Þarna rann hún
eins og hún hafði gert um aldir, tær, djúp,
lygn og einstaklega hljóðlát. Lygn streymir
Don, varð mér á að mæla upphátt. Daddi
leit til mín og hváði.
Sérðu hvað áin er falleg þar sem hún
sker græna bakka sína, sagði ég og bætti
við, með sín þijú nöfn og enginn hefur spurt
hveiju nafnanna hún vildi helst ganga und-
ir. Það er ekki nóg að hún sé falleg ásýnd-
um, þegar ekkert veiðist í henni, en þetta
hefur varla verið „Death river“ á dögum
Hrolleifs, sagði Daddi og stóð á fætur og
bætti við, við ættum að halda áfram, mér
sýnist hópurinn vera farinn að hægja á sér.
Já, örugglega hefur Hrolleifur veitt í ánni,
þetta var dugnaðarmaður og hið mesta
hörkutól, sagði ég.
Þú sérð þama Hrolleifshöfðann niður við
sjóinn. Þar geymdi hann sauði sína og sag-
an segir að til skamms tíma hafi mátt sjá
móta fyrir upphækkuðum vegi eða garði
niður eftir dalnum og fram í höfðann og
hafi Hrolleifur farið eftir honum er hann
vitjaði sauða sinna, enda komið sér vel þar
sem þetta er með snjóþyngri byggðarlögum.
Einnig hef ég heyrt talað um að til skamms
tíma hafí sést móta fyrir leifum af mann-
virki, er Hrolleifur á að hafa hlaðið og það
kallað Hrolleifsvirki. Þetta er allt tómt kjaft-
æði, sagði Daddi.
Ja, hann hefur nú ekki verið kallaður
Hrolleifur hinn mikli fyrir ekki neitt, sagði