Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq

Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1990, Qupperneq 5

Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1990, Qupperneq 5
ttflxztíarvt.fuua^CCiynfiaíax^tc,..,^ _ t lan&nSdO naMMLtfUrKáýmta ‘Spcavctj. trtfr^ rndcoe mLtfianb iplfflffYJ ■'Twtíerfcþmiffc eintGmgtJuitfje unS Wimt baitm (Uraurmm.«jun,£itw 9*611* udjTfoU 2(f>b. 63. <Pe(lorjt in einer ©djueíieibung. Spfr. non <Pau(uð gflrfl nflcp 3. Solumbina iöj6. TOíiIntten, Supferftid)fabinet Þýzkur pestarlæknir í hlífðarbúningi sem átti að veiýa hann fyrir plágunni. í fuglsgoggnum voru ilmjurtir til að sía óhollustu úr öndunarloftinu. Á enda sprot- ans brennur reykelsi, sem talið var bægja óheilnæmum efhum frá. Gler voru fyrir augnopunum á grímunni. Koparstunga frá 1656 eftir Paulus Fiirst. Á háskólaárum mínum las ég Pláguna eftir Camus. Sú lesning beindi huga mínum að því hversu ólíklegt væri að svartidauði hefði geisað hérlendis. Eftir að ég sneri heim frá námi gruflaði ég enn í þessu, las mér til um sjúkdómasögu miðalda, og ekki síst plágufaraldrana, og flutti einhvem tíma á sjöunda áratugnum útvarpserindi þar sem ég dró mjög í efa að plágufaraldrarnir á Islandi hefðu verið sama sótt og svarta- dauðafaraidrarnir í Evrópu. Ágætur læknir andmælti fljótlega hug- myndum mínum í útvarpi á þeim forsendum að enginn sjúkdómur annar en plágan hefði getað valdið þeim búsifjum sem annálar greina frá. Ég tel það samt éhn með ólíkind- um að Yersinia pestis,' gerillinn sem veldur plágu, hafi nokkurn tíma til íslands komið. Plágan Er Nagdýraveiki Gerillinn eða bakterían hefst einkum við í rottum og fleiri nagdýrum. Milli dýranna berst sýkillinn með flóm. Eftir að fló hefur sogið bióð úr sýktri rottu stífla gerlarnir oft meltingarfæri flóar- innar svo að hún kemur engu blóði niður. Allar tilraunir hennar til að ná sér í fæðu verða til þess eins að gerlar berast með biti hennar í rotturnar sem hún leggst á. Reyndar losnar flóin oft við gerlakökkinn eftir nokkra hríð. Venjulega er aðeins lítill hluti rottustofns- ins sýktur af plágu, en fyrir kemur, af ókunnum orsökum, að plágan brýst út sem drepsótt í rottum og breiðist þá oft út um verulegt svæði. Þá leita dauðvona rottur úr fylgsnum sínum út á götur og upp um hús og drepast þar. Þegar hræin kólna leita flærnar annarra hýsla og lenda þá oft á mönnum sem þær sýkja. Þannig hefst plágu- faraldur hjá mönnum. Milli manna berst plágan ekki á þennan hátt. Mannaflær geta ekki — eða aðeins örsjaldan — borið sýkina áfram.2 Á þessu stigi berst plágan þannig í menn úr rottum eða öðrum nagdýrum. Langoftast breiðist svartadauðafaraldur út með rottum, þótt dæmi séu til að múrmeldýr og önnur villt nagdýr séu uppspretta plágufaraldra. Mýs geta að vísu tekið plágu, en á þeim eru engar flær sem líklegar eru til að bera sýkina í menn. Um 70-80% þeirra sem tóku pláguna á fjórtándu öld í Evrópu létust af henni, flest- ir áður en fimm dagur voru liðnir frá því að fyrstu einkenna varð vart. Þeir sem kom- ust yfír pestina voru ónæmir ævilangt. Plága sem barst í menn úr nagdýrum með flóarbiti kom fram sem kýlapest. Kýli brutust út í eitlum í nára, á hálsi eða undir handleggjum. Eftir því sem á veikina leið þrútnuðu kýlin við háan sótthita og sprungu stundum. Þetta var afar kvalafullt en lækn- ar töldu það góðs viti því að sjúklingar sem héjdu svo lengi út höfðu nokkra lífsvon. Utan hitabeltis dettur kýlapest jafnan niður um háveturinn, því að þá eru flærnar flest- ar í dvala. Einnig er þekkt að sýklarnir valdi blóð- eitrun sem dregur sjúklinginn til dauða áður en kýli ná að bijótast út. Fyrir kemur loks að sjúkdómseinkenni og smitleiðir breytist, og plágan komi fram sem lungnapest, sem er mjög smitandi og dreifist manna á milli með hósta, án milli- göngu rottu og flóar. Þessu formi fylgir jafnan blóðugur uppgangur. Allir eða nær allir, sem lungnapest tóku, dóu. Þessi smitleið ér þó ekki talin duga ein til að halda við plágufaraldri meðal manna. Eðlileg dreifing sýkilsins er með biti rottu- flóa og sjúkdómurinn hefst hvorki né helst við nema þar sem eru nagdýr, frumhýslar bæði plágugerlanna og flónna. Um þetta má til dæmis lesa í grein eftir enskan lækni, Colin McEvedy, í Scientific Amerícan í febrúar 1988. McEvedy hefur lagt sig eftir sögu læknisfræðinnar og ritar meðal annars: „Skilyrði fyrir farsótt [af plágu] meðal manna er farsótt í nagdýrum, sem bæði er forsenda þess að veikin komi upp og að hún haldist við meðal manna. Yitanlega verða stofnar manna og nagdýra að vera í náinni snertingu til þess að veikin berist þar á milli, en það hefur trúlega ekki staðið útbreiðslu hennar fyrir þrifum á mið- öldum, þegar menn voru umkringdir rottum jafnt í borgum sem til sveita.“ UPPHAF Rottugangs Á ÍSLANDI Ekki þó á íslandi. Hvaða nagdýr voru hérlendis í byijun fimmtándu aldar? Haga- mýs hafa að öllum líkindum borist hingað til lands með landnámsmönnum. Um land- nám húsamúsa er mér ókunnugt, enda skipta músastofnar hér ekki máli, því að mýs geta ekki smitað menn af plágu, svo sem áður er sagt. Tréskurðarmynd aflækni, eða bíldskera, sem sker á kýli. í plág- unni miklu úti í Evrópu urðu sjúklingar út- steyptir í kýlum. A þessum tíma voru uppskurðir einskonar hand- verk og ekki hluti af háskólanámi í læknisfræði, eftir þvísemsegirí Veraldarsögu Grimbergs. Það mætti raunar halda að það þætti vart í annála færandi í byijun fimmtándu aldar, þótt rottugangur væri nokkur á ís- landi, en útbreiðslusaga rottutegundanna í Evrópu mælir eindregið gegn því að rottur hafi þá verið hér, nema i mesta lagi stöku sinnum í hafnarplássum. Allt fram á sextándu öld var svartrottan, Rattus rattus, eina rottutegundin í Evrópu, og hún hefur til þessa dags verið helsti hýsill pestargerilsins. Um miðja sextándu öldina varð annarrar rottutegundar, brúnu rottunnar, Rattus norvegicus,3 fyrst vart í Evrópu. Hún lagði á næstu öldum undir sig Evrópu og Ameríku. Veldi svartrottunnar hefur að sama skapi dregist saman. Eggert Ólafsson getur um rottur (völsk- ur) á Snæfellsnesi um miðja 18. öld, og er það elsta heimildin um þessi dýr hérlendis. Trúlega hefur það verið brúnrotta. Áreiðan- legar skýrslur eru ekki um svartrottur hér á landi fyrr en 1912, þegar þeirra er getið í Reykjavík. Síðan hafa svartrottur annað veifið borist með skipum til Reykjavíkur og Ilafnarfjarðar, en þær virðast eiga erfitt með að nema hér land. Það verður því að teljast fullvíst að þar til landnám brúnrottu hófst á íslandi hafi engar rottur, eða því sem næst engar, lifað hérlendis. Það er því ljóst að rottur hafa ekki verið hér í byijun fímmtándu aldar, eða að minnsta kosti alls ekki svo útbreiddar að plágufaraldur hafi getað brotist út hér í rottustofni og breiðst þaðan út sem drep- sótt í mönnum. Ekki hafa þá heldur verið hér önnur nagdýr sem gætu hafa miðlað plágu til íslendinga. Ef trúa má þeim staðhæfingum farsótta- fræðinga að plágufaraldur geti hvorki gosið upp né haldist við án snertingar við sýkt nagdýr, þá er augljóst að plágan eða svarti- dauði hefur aldrei til Islands komið. Það er athyglisvert að eiginleg lýsing á einkennum drepsóttarinnar fínnst ekki í íslenskum annálum, og er svartidauði þó næsta sérkennileg sótt. Siguijón Jónsson kemur inn á þetta í bók sinni, Sjúkdómar og sóttarfar á íslandi 1400-1800 (bls. 13-14): „Eru frásagnir af þeim [plágufar- öldrunum á íslandi], einkum hinum fyrri, a.m.k. fjölorðari en frásagnir um flestar aðrar sóttir frá þessum tímum, en ekki mundi lýsingin á sjúkdómnum þykja upp á marga físka nú á dögum. Þar er t.d. hvergi minnzt á kýlin, getur að vísu verið, að oft- ast hafi verið um lungnapest að ræða, en hvergi er neitt að því vikið beinlínis. Að sóttin var svo bráð, að „menn lágu dauðir innan þriggja nátta“, gerir það þó líklegt. Þetta, hve sóttin var bráð, er nálega það eina, sem talizt getur til lýsingar á henni, að öðru leyti er frásögnin öll um afleiðing- arnar: manndauðann og þau vandræði, sem af honum stöfuðu. En hún nægir samt til að taka af allan vafa um það, að pest var þarna á ferð.“ - í sama streng tekur Þorkell Jóhannesson í fyrrnefndri Skírnisgrein (bls. 77): „Það verður ekki efað, að Plágan mikla kom hing- að til lands árið 1402.“ Jón Steffensen birtir 1974 í greinasafninu Menning og meinsemdir ritgerð um pest á Islandi. Þar minnist hann á útvarpserindi mitt, en hafnar röksemdum mínum á þeim forsendum að um lungnapest hafi verið að ræða hérlendis. Hafí menn smitast af flóm af sýktum rottum við uppskipun úr skipi Einars Heijólfssonar í Hvalfírði, veikst af kýlapest sem síðan hafi breyst í lungnapest í einhveijum þeirra og farsóttin þannig haf- ist. Hvað Var ÞÁ Plágan Á ÍSLANDI? Þeir fræðimenn íslenskir, sem hér hafa verið nefndir, telja að ekki geti hafa verið um aðra sjúkdóma að ræða en pláguna vegna þess hve mannskæð sóttin hafi verið. Þorkell Jóhannesson minnist ekki á þátt nagdýra í dreifmgu veikinnar, enda fjallar hann einkum um farsóttina frá sjónarmiði sagnfræðings og rekur áhrif landauðnarinn- ar á mannlíf á Islandi. Siguijón Jónsson segir á einum stað (bls. 19): „En rottur og mýs voru skæðustu smit- berar veikinnar." Rottur voru ekki hérlendis á miðöldum og mýs geta ekki smitað menn af plágunni. Jón Steffensen skrifar (bls. 321): „í bók eftir brezka sýklafræðinginn Shrewsbury, sem út kom 1970 og heitir „A history of bubonic Plague in The British Isles“, er gengið út frá því, að lungnapest geti ekki myndað sjálfstæða faraldra, sem teljandi séu, nema í samfloti við kýlapest, sem sé það form pestarinnar, sem ráði eðli faraldr- anna, þannig að faraldur, sem geisi um hávetur, geti ekki verið pest, nema beinlínis sé tekið fram, að honum fylgi blóðugur uppgangur. Haldleysi þes^ara forsendna mun koma síðar í ljós, en það er auðsætt, að ættu þær við rök að styðjast, þá væri ekki um pestarfaraldra að ræða á íslandi." Til sönnunar á haldleysi þessara for- sendna vitnar Jón Steffensen fí íslenska annála, þar sem lýst er gangi plágunnar miklu í Evrópu. Af lýsingunum virðist ljóst að lungnapest hafi gengið í Noregi um miðja fjórtándu öld. Jón heldur áfram (bls. 327): „Hin greinargóða lýsing íslensku annálanna á veikinni tekur af öll tvímæli um, að það var lungnapest, sem gekk í Noregi, en eng- ar heimildir eru fyrir, að kýlapest hafi jafn- framt verið á ferðinni." Sem fyrr segir er Shrewsbury engan veg- inn einn um þá skoðun að pestarfaraldur haldist ekki við -nema þar sem fyrir séu smituð nagdýr. Þetta mun nú vera álit nær allra sérfræðinga, sem fjallað hafa um far- aldursfræði plágunnar. Þessu áliti tel ég ekki hægt að hafna með því að ekki séu skráðar heimildir um kýlapest í landi þar sem krökkt var af svartrottu þegar faraldur- inn geisaði. Önnur röksemd Jóns Steffensens er að hér hafi verið „hin ákjósanlegustu skilyrði til úðasmitunar úr fatnaði hinna látnu, af veðurfarsástæðum". Ég hef ekki rekist á það í ritum annarra sérfræðinga að pestarsmit geti borist í önd- unarveg manna úr fötum. Afdráttarlausar SJÁ NÆSTU SÍÐU LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JÚNÍ 1990 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.