Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq

Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Qupperneq 11

Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Qupperneq 11
írsk mál- þverstæða írlandi er mál lítils minnihluta fyrsta mál þjóð- arinnar. Ekki nóg með það. Fram fer harður áróður fyrir notkun tveggja tungna. Efla ber minnihlutamálið. Þetta lætur skrýtilega í eyr- um, en eins og margt annað í Irlandi á það írar láta sér annt um tungu sína en tala þó ensku sínar sögulegu skýringar. írska ér frummál- ið. Enskan er nýliði, eiginlega innrásaraðili. Hér þarf skýringar við í stuttu máli. Utan írlands er almennt talað um gelisku, þegar gamla írska málið er haft í huga. En hugtak- ið geliska samsvarar þrem afbrigðum sömu tungu: írsku, skozkri gelisku og manx (sem ennþá fýrirfinnst á eynni Mön). írar sjálfir tala rökrétt um írsku, þegar þeir eiga við eigin tungu. Enn í lok fimmtándu aldar var írska al- mennt talmál - einnig meðal ensku yfirstétt- arinnar sem öllu réð. Enska var aðeins töluð af fáum í stærstu bæjunum og Palehéraði umhverfis Dublin, þangað sem ensku herr- unum var ýtt af írlandshollum starfsbræðr- um. Sigurjón Guðjónsson þýddi. Eins og nú er komið er öllu umhverft. írskan er nú töluð einungis af fímm hundr- aðshlutum þjóðarinnar. I raun og veru er enskan tunga íra. En það er bezt að láta það ekki í ljós við þá. Það getur dregið dilk á eftir sér. Allur þorri íra telur írskuna nauðsynlega. Annars glata land og þjóð sjálfum sér. Að þeir nota enskuna er einung- is hagkvæmnisatriði. Þannig hefur það ver- ið í nokkrar aldir. vorum dögum. Vegakilti með ein- ungis írskum nöthum gefurað lítaí vestur- héruðun- um enn á Qn Cheatbrú H Casla II paillimh 5 Qn Spidéal Z mm routi Cill Chiaran / Skotlandi lifir gelíska á vesturströndinni og eyjunum úti fyrir. Á myndinni sést póstskilti á eynni Sky. MÁLIÐ ER MIKILVÆGARA EnFrelsið Þegar írska lýðveldið var stofnað árið 1922, var það tekið fram í stjómarskrá þess, að írska væri fyrsta mál landsins. Kunnátta í því var heimtuð af öllum starfs- mönnum lýðveldisins, lögreglu og hermönn- um. Frelsishetjan, hinn mikli stjómmálamaður Eire, Eamon de Valera, gekk svo langt að hann lýsti því yfír „að Irland með tungu sinni en án frelsis er mikilvægara en fijálst írland án eigin tungu". Þetta voru stór orð, sem sýndu að tungan er honum fyrir öllu. Nú á dögum er írska aðeins töluð í fátæk- um hémðum á vesturströndinni, í Conne- mora, Donegal, Dingle og Kerry. Að öðm leyti er írsku helzt að finna á vegmerkjum. Geliska nafnið stendur alls staðar efst á þeim. Fyrir neðan stendur enska nafnið, sem flestir fylgja af sjálfu sér. Máláróður Innan stjómsýslu og stjómmála hefur geliskan einnig varðveitzt á táknrænan hátt. Lýðveldið heitir Eire, forsætisráðherrann er almennt kallaður taoseach, þingið Oire- ahtas, neðri deildin Dail Eireann og ferða- skrifstofa ríkisins gengur undir nafninu Board Failté. Útlendingum fínnast írsku nöfnin dálítið mglingsleg. Hér er um tungu að ræða, sem er ef til vill ekki dauð, en felur í sér tímaskekkju. Hvað sem J)ví iíður þá er írskan til, og ekki aðeins á Irlandi. írsk- an er líka eitt af opinbemm málum EG og gerðabók er færð á írsku ... Það stafar af því að írland gekk í EG á áttunda áratugn- um. Á Norður-írlandi er írskan ekki til opin- berlega. Bretar hika við að veita írskunni sérréttindi samskonar og gelisku í Skotlandi og á vissum svæðum í Wales. Eins og stendur er haldið uppi áróðri til að efia írskuna, auka notkun fmmmálsins hversdagslega, einnig utan héraðanna á vesturströndinni. En jafnvel mestu áhuga- mennimir um vöxt írskunnar em þó lítt sannfærðir um að hægt verði að færa klukk- una aftur, svo að írskan verði á ný höfuð- tunga þjóðarinnar. Enskan er of föst í sessi til þess. En það kemur ekki í veg fyrir að írskir föðurlandsvinir beijist fyrir aukinni írskunotkun í daglegu lífí. Hættan Að Deyja Út Að baki áróðrinum stendur geliska banda- lagið (The Gaelic League) sem stofnað var 1893 til að halda vörð um írskuna. Aðrar stofnanir era hér líka að verki. Án framlags þeirra mundi írskan senni- lega hafa dáið út í byijun aldarinnar segir Sean Mac Mathna, forstöðumaður gelisku málmiðstöðvarinnar í Dublin. Á öðmm tug aldarinnar efldi frelsisbaráttan áhuga fyrir hreinni, írskri tungu. Og í stjómarskrá lýð- veldisins unga er gert ráð fyrir að írskan sé fyrsta tungan. Frá þessum dögum hefur mikið vatn mnnið til sjávar. Hópur þeirra sem talaði írsku minnkaði stöðugt allt til 1980, en þá komst jafnvægi á. Nú er talið að ein milljón íra (af 3V2 milljón í lýðveldinu) skilji írsku. MálValdsins En á sama tíma hefur staða írskunnar veikst hvað ríkið snertir. írskukunnáttu er ekki lengur krafist af þeim sem em í ríkis- þjónustu, írska gildir ekki lengur hjá dóms- valdinu, írskukennsla í skólum hefur verið skorin niður og ríkissjónvarpið vanrækir írskuna. Opinberlega er írskan í efsta sæti en ekki í reynd. Þetta hefur valdið því að Sean Mac Mathna og skoðanabræður hans þverskall- ast við framferði yfírvalda. Þeir heimta nýja yfírlýsingu af þeirra hálfu um réttindi írskunnar, aukinn styrk til að hvetja íra að læra gamla málið og bæta hlut þess í skól- um landsins. Við ætlum ekki að neyða neinn, en fleiri tungumál er auður út af fyrir sig, leggur Sean Mac Mathna áherzlu á. Hver þróunin verður er erfítt að spá um. Sem áður kjósa flestir ensku. tungu valds og hagkvæmni um langt skeið. En um leið halda menn fast við, að írskan verði varð- veitt sem hluti þjóðarsálarinnar. Fyrir utan- aðkomandi er hér um þverstæðu að ræða. Fyrir írann er þetta sjálfsagður hlutur. Skólarnir Brugðust írskunni Blómöld írskunnar er löngu liðin hjá, en þó lifír tungan enn. Eigi maður samræður við íra bendir hann á með nokkra stolti, að írska sé næst elzta tunga Evrópu, Baska- málið sé eldra, og um leið að næstum sextfu þúsund írar tali enn írsku, þó að sjálfur tali hann meira ensku ... Að enskan varð drottnandi mál á írlandi stafaði af löngu málstríði sem endaði með styijöld. Þegar skólakerfí var innleitt árið 1831, varð enskan kennslumálið, og böm sem töluðu írsku vom hædd og lögð í ein- elti. írskan var lftillækkuð. Ekki bætti það heldur úr skák, að foringj- ar íra, með Daniel O’Connell í fararbroddi, töluðu ensku þar eð það var hagkvæmara á sviði stjómmála. Og þannig hefur haldið áfram. Nýjasta málkönnun, er fram fór í byijun yfírstand- andi áratugar, sýnir að 31,6 prósent íra telja sig írskumælandi. En það em ekki nema fimm hundraðshlutar sem tala írsku daglega. Auk þeirra kunna 10 prósent frsku vel og önnur tíu allvel. Aðrir bjarga sér þolanlega á írskm Ennþá finnast nokkrar þúsundir manna í írlandi sem kunna ekkert í ensku. Þær eiga heima í Connemara og nálægum héraðum. Og þar er eina útvarps- stöðin sem sendir út á írsku. Til foma var írska — eða geliska — töluð á öllu írlandi og í mestum hluta Skotlands. Málið barst með Keltum, sem komu á fímmtu öld til írlands. Og þaðan barst tungan til Skotlands. Eitt er það sem Skotar em ekki sérlega ánægðir með, en það er að þeir hafa dregið nafn af gömlu íranum. Orðið Scott (scotus á latínu) þýddi fyrr meir maður sem talar írsku (gelisku). Enn í dag lifir geliskan á nokkmm stöðu í vestanverðu Skotlandi, einkum á eyjunum vestan og norðvestan við það. írska eða geliska er indóevrópskt mál, sem að mestu leyti hefur haldið sínum foma orðaforða. Lánsorð úr grísku og latínu em næsta fá. Málið nær yfir um það bil sjötíu þúsund orð. írskan stóðst málsásókn víkinga og Nor- manna og lengi vel Englendinga. í upphafi sextándu aldar vom einnig ensku herramir hálfírskir. En síðar hófst hið svæsna land- nám með Elísabetu I., Cromwell, Vilhjálmi af Óraníu o.fl. Með kúgunarlögunum í lok seytjándu aldar varð írskan aðeins sveita- mál. Höfðingjar landsins töluðu allir ensku. Árið 1831 kom nýja skólakerfið til. Tutt- ugu ámm síðar talaði ekki fjórði partur landsmanna írsku. Hungursneyðin um miðja nítjándu öld kom harðast niður í írskumæl- andi fylkjum. Áhuginn fyrir írskunni dofn- aði, og i byijun okkar aldar talaði áttundi hluti Irlendinga þetta foma mál. Og þá hófst áróður fyrir endurheimt þess sem enn er í fullu gildi. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. MAÍ 1989 1 1

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.