Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1986, Blaðsíða 8

Þar Sem Auðnum Er Þjón-
AÐ ÁN LISTRÆNSINNSÆIS
Amerískir listamenn af yngri kynslóð eru
ekki ósnortnir af verkum Neizvestnys og
þannig mælist einum mjög vel menntuðum
myndhöggvara um þau: „Ég er hrifínn af
hámarks næmleika Neizvestnys fyrir hug-
myndum og áhrifum, um leið og hinn skap-
andi vettvangur hans er heilsteyptur og
þroskaður. Formheimur hans tjáir sjón-
rænar víddir og sannfæringu og stendur í
þá veru sterkt í heimi nýlista sem físka
eftir yfirþyrmandi sprengiáhrifum og skortir
dýpt og fyllingu. Þegar maður kemur inn á
vinnustofu Neizvestnys, þrengir maður sér
inn í allt líf einnar manneskju. Þegar maður
fer út, sér maður hlutina í nýju ljósi — líkt
og í fyrsta skipti og óteljandi líkingar birt-
ast. Þetta er sem trúarleg reynsla.
Og svo er það spursmálið hvaða mögu-
leika þessi listamaður hafí á því að slá í
gegn í Ameríku og fá „Tré lífsins" reist.
Einn hinna rótgrónu listaverkakaupmanna
New York-borgar, sem á ekki í neinum
vandræðum með að selja verk Neizveitnys,
gefur mjög ákveðna lýsingu á stöðunni í
heimsborginni. Yfírborðsleg eftirtektarsjúk
tegund nýlistar, sem haldið er uppi af nokkr-
um voldugum sýningarsölum, listfræðingum
og vel staðsettum listgagmýnendum. Stóru
bankamir hafa fyrir löngu opnað þjónustu
— deildir fyrir fjármögnun þessarar tegund-
ar myndlistar. Háskólar hafa staðið fyrir
námskeiðum í list sem hagfræðilegu atriði
og alþjóðlegir verzlunarmiðlarar hafa tekið
þátt í þessari þróun. Þeir þjóna nýríkum
miljónerum og auðhringum án nokkurs list-
ræns innsæis. í þessu ríkjandi umhverfi er
litið á listaverk á sama hátt og demanta,
gull og verðbréf. Þau fara beint í banka-
hvelfíngamar í væntingum um verðhækkan-
ir. Aðallega er fjármagnað í verkum eftir
ameríska abstraídexpressjónista og hina
umbúðalausu list (action painting), en hér
hrifsaði Ameríka forustuna í heimslistinni,
ásamt því að í humátt fylgja Op-listin og
hin frægu nöfn í Pop-listinni. Eftirlíkingar,
ótal tilbrigði ásamt sérstakri dýrkun á
hugmyndum og efnum fylgdi í kjölfarið,
flæða nú yfír listasali og leiðandi söfn í nýja
og að hluta til gamla heiminum. Síðustu
tveggja til þriggja ára sprengingar á lista-
markaði og fjármagnanir fólks, sem hefur
enga þekkingu á myndlist álítur þessi lista-
kaupmaður hreint bijálæði.
Tré lífsins. Plastmódel íþeim litum, sem Neizvestny hugsar sér að verði á verkinu.
eitt smáatriði í einu. Þá rann upp ljós fyrir
honum.
Það sem ég lét vera að nefna var eng-
illinn á öxlum mínum, sem stýrði mér. Það
er áþreifanleg lifun og dálítið óhugnanleg
í bland." — Menn velta því fyrir sér, hvort
þessi sérstæði rússneski persónuleiki geti
aðlagast hinu yfirþyrmandi lífí New York-
borgar, hraðanum og taugaveikluninni í
mannfólkinu.
En listamaðurinn virðist þrífast mjög
vel. Hann er líkastur fiski í vatni, þótt hann
verði að byggja upp nýtt líf og nýjan frama
rúmlega fimmtugur að aldri.
ÁTTA HUNDRUÐ VERK
SkilinEftir
Og hveiju hefur hann svo tapað?
„011u,“ segir hann sjálfur og verður þá
hugsað til síns nánasta umhverfís í Moskvu,
vinaQölda og átta hundruð verka í bronsi
ásamt stórum tillögum í öðrum eftium, sem
hann fékk ekki að taka með sér út úr Rúss-
landi. Ásamt forustuhlutverki sem heims-
þekktur andófsmyndhöggvari í heima-
landinu, og á því er næsta lítið að byggja
í New York að hans mati.
Neizvestny er hrifinn af hreyfanleikanum
og sveigjanleikanum í amerísku þjóðfélagi,
en hann minnir á Qölda landflótta Rússa,
sem hafi rótfasta menningarvitund og þrífíst
ekki í Ameríku. Hraðinn og þessi stöðuga
uppstokkun menningarverðmæta yfírbugar
þá.
Rithöfundurinn Arthur Miller segir í bók
sinni „í Rússlandi", sem gefin var út árið
1969, frá kventúlki sem hafði verið marg-
sinnis í Ameríku og hreifst mjög af mörgu
þar. En hún spurði: „Hvemig farið þið að
þvi að halda hlutunum gangandi þegar allir
hugsa fyrst og fremst um eigin hagsmuni?"-
Þetta fannst Miller góð spuming og svaraði
um hæl: „Hvemig farið þið að því að halda
hlutunum gangandi þegar öllu hér í Rúss-
landi er stjómað af fáeinum mönnum?"
Miller uppgötvaði að hún væri sér vitandi
um sterkt miðflóttaafl í sjálfri sér og lands-
mönnum sínum, sem myndi þeyta öllum
hlutum út í heimsrúmið, ef því væri ekki
haldið í skefjum.
Þessi hugsýn fær staðfestingu í minningu
Nadesju Mandelstam, ekkju skáldsins Ossip
Mandelstam, eins af fómardýrum Stalíns.
Er henni verður litið tilbaka sér hún rúss-
nesku intellígensíuna meðseka í hinni bols-
évísku kúgun.
„Það hefðu komið timar, þegar við öll
af ótta við ringulreið báðum um sterkt kerfí
og volduga hönd, er gæti hamlað móti þessu
óða mannflóði, er flæddi yfír alla bakka.
Þessi ótti við ringulreið var máski það stöð-
ugasta við tilfínningar okkar — við höfum
ennþá ekki sigrast á honum, og hann heldur
áfram kynslóð eftir kynslóð ... í blindu
okkar höfum við sjálf barist fyrir að koma
á einstefnu, vegna þess að við í sérhveiju
ósætti, sérhveiju skoðanamissætti sáum
upphafíð að nýju stjómleysi og ringulreið.
Og annað hvort með þögn eða samþykki
höfum við aðstoðað kerfíð við að eflast og
veijast andstæðingum sínum.
Sjálfstæð Hugsun Sem
kommiserar Þola Ekki
Allt þetta verður hver og einn að taka
með til skilnings á hugsuninni bak við „Tré
lífsins". Formið er umlykur fyrirferðina,
„massann", líkist vissulega styrkri hönd —
vitund um miðflóttaafl, sem þurfí að halda
í skeljum og voldugri hönd er hamlar á
móti mannflóði, sem er að þvf komið að
sprengja öll bönd og þeytast út í rúmið,
stefnu- og stjómlaust.
Myndstíll Neisvestnys minnir um margt
á kraftmikinn og karlmannlegan sósíalreal-
isma austantjaldslandanna og greinileg era
áhrif frá pólskri höggmyndalist, og máski
hefur það helst farið fyrir brjóstið á leið-
togum sovétskipulagsins. Einnig fléttast inn
í myndimar áhrif frá stflbrögðum aldarinnar
í vestrænum skúlptúr og myndhugsun svo
sem Moore, Zadkine, Picasso o.fl.
Hvergi verður maður var við mótmæli
gegn ríkjandi kerfí sovétþjóðskipulagsins í
myndum og skúlptúram Neizevestnys og
að því leyti virðast þær sauðmeinlausar í
augum vesturálfubúa. En það er hin sjálf-
stæða hugsun f formmálinu, sem kommiss-
eramir koma auga á, sem þeir þola ekki.
Sovétmenn telja sig hvorki vilja né geta
viðurkennt peréónubundna myndlist, nema
sem dæmigerða úrkynjun auðvaldsskipu-
lagsins. Þetta er ekki svo lítið andstætt
persónudýrkun þeirra í sambandi við ein-
staklingsíþróttir og geimferðir, en þetta
sýnir einmitt hrikalegar þverstæður í stjóm-
kerfinu ásamt misskilningi á grundvallar-
atariðum myndlistarinnar og allra skapandi
kennda. Það er athyglisvert, að Neizvestny
yfírgefur Rússland á þeim tíma, er andóf
listamanna er hvað mest og stjómvöld beittu
refsiaðgerðum gegn myndlistarmönnum, er
virkjuðu sjálfstæða hugsun.
Menn hrakku við er stjómvöld létu beita
vatnsdælum og jarðýtum gegn útisýningum
myndlistarmanna, er vora nefndir „Nonko-
formistamir" — myndum sem fæstar hefðu
vakið umtalsverða athygli á sýningum í
vestrinu og án þess að neitt táknrænt
andóf sé þar að finna né grófleika af nokkru
tagi.
Fyrsta uppkastið að „Spámanninum“.
Bronz, 1962.
DRAUMURINN Hefur Ekki
EnnþáRæst
Segir ennfremur: „Það verður að koma
til öflug endumýjun á mannlegum verðmæt-
um með frelsun undan ríkjandi ástandi. Það
gæti skeð fyrr en varir. Þetta land er alltaf
opið fyrir öllu nýju.“ Á þetta síðasta lagði
hann ríka áherslu í ljósi ástandsins á lista-
markaði vorið 1981. Þá var hann mjög
svartsýnn á útlitið varðandi möguleika á
framkvæmd hugmyndarinnar að „Tré lífs-
ins“ og þá öðra fremur vegna þess að Emst
Neizvestny væri ekki ameríkumaður.
Bandaríkin vilja gjaman halda í ímyndunina,
að þetta land sé opið fyrir sérhvem en það
gildir eingöngu að vissu marki. Það era til
auðmenn og fyrirtæki, sem gætu hugsast
að {jármögnuðu framkvæmd hundrað metra
hárrar höggmyndar, en einfaldlega ekki
fyrri Rússa. Gagmýnin yrði of óvægin af
hálfu þeirra, er hrópa, af hveiju hefur ekki
Ameríkani fengið verkefni af líku umfangi?
Einkum núna, eftir endurreisn ameríkan-
ismans við tilkomu Reagans í forsetaemb-
ættið, væri slík hugmynd fjarstæðukennd
Að einu leyti hefur þessi listakaupmaður
ekki reynst sannspár, því að eftir að þetta
samtal átti sér stað hefur nýbylgjumálverkið
haslað sér völl. Tekið við af fyrmefndum
listastefnum sem íjárfesting peningamanna
og stoftiana, en enginn veit ennþá hvað við
tekur, er sú holskefla rennur sitt skeið. Hér
mun vonin um hámarksgróða ráða stefnu
listaverkakaupmanna sem fyrr. Margt bend-
ir til, að markaðurinn sé nú mettur og að
mörg listasöfn hafi gerst sek um ótímabæra
fljótfæmi í innkaupum. Hér verða raddimar
stöðugt háværari.
Það er erfítt að spá nokkra um það hvort
framtíðardraumurinn um „Lífsins tré“ verði
nokkum tíma að veraleika í áætlaði stærð,
auk þess sem eðli og svipmót verksins gerir
staðsetningu í Moskvu eða Leningrad heppi-
legri en t.d. í New York.
En hvað sem öllum vangaveltum líður
um framkvæmd hugsjónar rússneska lista-
mannsins Emst Neizvestny, þá er eitt alveg
víst og það er að hann mun ótrauður og
óbugaður halda fram við lífsverk sitt. Gera
það af þeirri þrautseigju og viljafestu sem
er vaxtarbroddur allra mikilla athafna á
vettvangi skapandi lista.