Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1986, Blaðsíða 5

Hallgrímur Scheving, kennari í Bessa-
staðaskóla.
vildu fá yfir sig þing auk kóngsins. Meðal
íslendinganna var mikið rætt um íslenzkt
þing eða hvort íslendingar ættu að láta sér
lynda fulltrúa á þing Dana. Mörgum þótti
hið síðamefnda alveg nóg en öðrum, þar á
meðal Pjölnismönnum, þótti sjálfsagt að við
eignuðumst okkar eigið þing aftur. Það
voru kannski einkum ungir, róttækir menn,
sem vildu ganga svo langt. í þinghópnum
var svo deilt um hvort þingið ætti að endur-
reisa á Þingvöllum, sem Fjölnismenn kusu,
eða í Reylcjavík, þó lítil reisn væri yfír því
þorpi þá. í Fjölni fögnuðu menn ákaft 1940
þegar Kristján 8. lofaði íslendingum þingi
á Þingvöllum. Jónas birti glæsilegt þakkar-
kvæði til kóngsins.
I Fjölni sjálfum eru þeir félagar sjaldnast
mjög opinskáir eða skorinorðir um stjóm-
mál, hvort sem það stafar af því þeir höfðu
meiri áhuga á öðrum umbótamálum, eða
vegna ótta við opinberan ritskoðarann, sem
var ekkert lamb að leika sér við, þó varla
væri hann hraðlæs á íslenzku. En það er
vissulega hægt að fiska upp pólitískar
hugmyndir hér og þar í Fjölni. Tómas víkur
t.d. varfæmislega að þeim í innganginum
að 1. árgangi. Hann bendir á að deyfð og
dmngi þjóða fylgi ekki aðeins harðstjóm,
heldur geti slíkt líka hellzt yfír þjóðir, sem
hafí dugandi stjómendur og réttvísa, en sem
ráði öllu fyrir þær og svipti þær þannig
fmmkvæði. Og vissulega er þingið nokkur
uppistaða í kvæði Jónasar, ísland. En meira
er að fínna í bréfum þeirra félaga um stjóm-
málaskoðanir þeirra, þó pólitískar hugar-
hræringar þeirra séu sjaldnast áþreifanlegar
í smáatriðum.
Fjölnismenn horfðu varla aðeins í gaupnir
sér, þar sem þeir sátu í kóngsins Kaup-
mannahöfn. Vísast urðu þeir varir við ýmsar
hræringar í kringum sig, því þar var nóg á
seyði. En þó borgin hafi verið stór og trölls-
leg fyrir þá sem komu utan af íslandi, þá
var hún svo sem enginn nafli alheimsins.
Hreyfíngar þar vom útöldur þess sem gerð-
ist í stóra nágrannalöndunum, Þýzkalandi,
FVakklandi og Englandi. Og þar var margt
í geijun, ekki sízt í franskri pólitík.
En tilgangur þeirra með tímaritinu var
vafalaust ekki aðeins að koma hugmyndum
sínum á framfæri heldur ekki síður að hrista
ærlega upp í íslendingum. Fjölnir átti ekki
að vera eitthvert meinlaust mjálm, heldur
stríður boðskapur sem menn yrðu annað-
hvort með eða mótmæltir. Þetta endurtaka
þeir í tímaritinu og bréfum sínum. En brodd-
urinn fór fljótt úr. í bréfí frá 1844 segir
Brynjólfur Fjölni alltaf „að verða meinlaus-
ari og meinlausari og hefur þó alltaf mein-
laus verið.“
ÚTGÁFUSAGA FJÖLNIS OG
EFNIHANS
í fyrstu vom fjórmenningamir að því er
virðist nokkuð samstíga um blaðið og hvað
í því ætti að vera. En samheldnin riðlaðist
fyrr en varði og þeir deildu innbyrðis og svo
út og suður.
En hvað þótti við hæfi að birta í tímariti,
sem einbeitti sér að nytsemi, fegurð, sann-
leika, og því sem gott væri og skynsamlegt?
Efnið átti á einhvem hátt að vera upp-
byggilegt, en líka strítt og ádeilukennt. í
upphafí var ákveðin efnisskipting, efninu
skipt í íslenzkan og svo útlenzkan og al-
mennan flokk.
í 1. árganginum er'i íslenzka flokknum,
auk íslands farsælda fróns, þýðing á grein
um trúarlíf íslendinga og úr bréfi frá ís-
landi, grein um hreppana á íslandi og hvem-
ig bezt sé að reka þá og svo bókafregn. I
Sveinbjörn Egilsson, kennari í Bessa-
staðaskóla.
útlenzka og almenna flpldcnum erni.a. löng
grein um jarðfríeði, rrteistaralegá þýdd af
Jónasi, kjmning á uppreisnargjama merkis-
skáldinu Heinrieh Heine, þýtt ævintýri eftir
Tieck, og grein um halastjömuna Halley,
sem átti að sjást þá um haustið.
Efni 2. árg. er býsna miklu risminna en
þess fyrsta, ekki eins menningarlegt. í ís-
lenzka flokknum er harðsnúin grein eftir
Konráð um stafsetningu, seinni grein um
sama efni birtist í 3. árg. Þama birtist
Heilóar-vísa Jónasar og svo eftirmæli ársins
1835, en eftirmæli undanfarandi árs urðu
fastur liður í næstu árgöngum.
í 3. árg. er byijað á Saknaðarljóði Jónas-
ar, saknaðaróði eftir nokkra honum ná-
komna. Þama er líka þessi frægi ritdómur
Jónasar um Tristrams- og ísandarrimur
Sigurðar BreiðQörðs, þar sem hann tætir
þennan skáldskap niður með háðslegum
stóryrðum. Það er gjaman talað um að
þessi ritdómur Jónasar hafí flýtt fyrir dauða
rímnanna. En kannski var þetta hvort sem
var deyjandi grein, sem ekki var lengur í
takt við tímann, alþýðukveðskapur, sem
menntaðir menn lutu lítt að? Miðað við áhrif
Fjölnis á samtímamenn er erfítt að sjá að
Móðurást
Kvæði séra Árna Helgasonar um norska konu, sem lenti í stórhríð
með börn sín tvö og tókst að bjarga þeim með því að vefja þau eigin
klæðum og lézt sjálf, en börnin lifðu. Kvæði séra Árna birtist í Sunnan-
póstinum. Jónasi Hallgrímssyni þótti óskáldlega farið með gott yrkis-
efni og gerði bragarbót; orti sjálfur um atburðinn og birti í Fjölni. Hér
eru til samanburðar fjögur fyrstu erindin f rá báðum.
Árni Helgason:
Allt erjafnslétt, ísyfir tjörnum,
a ndi næðir kaldur á hjörnum;
stjörnur dauft ísnjóþoku skína,
stefnunni þvíhægt er að týna.
Fátæk móðir fer meðtvo krakka,
fram á leiðis, verðurað flakka;
erfiður er aumingja gangur,
einkum þegar vetur er strangur.
Tvíburar um háls móður hanga;
henni verðurmegn um aðganga,
fóta- kann ei framróa -árum,
frosnum særist þunn kinn aftárum.
„Annist Guð“, sei’rhún, „aum-
ingja þessa,
ég er villt, en farið að hvessa;
hvernigmá égbörnunum bjarga,
bitran svoþeim einái farga?“
Jónas Hallgrímsson:
Fýkuryfir hæðir og frostkaldan mel.
ífjallinu dunar, en komið er él.
Snjóskýin þjóta svo ótt ogsvo ótt.
Auganu hverfur um heldimma nótt
vegur á klakanum kalda.
Hver er in grátna, sem gengur um
hjam,
götunnar leitar og sofandi barn
hylurífaðmi ogfrostinu ver,
fögur í tárum? En mátturinn þver.
Hún orkar ei áfram að halda.
„ Sonur minn góði, þú sefiir í værð,
sérð ei né skilur þá hörmunga stærð,
sem að þér ógnar og á dynja fer.
Eilífi Guðssonur, hjálpaðu mér
saklausa barninu að bjarga.
Sonurminn blíðasti, sofðu nú rótt.
Sofa vil eglíka þá skelfingarnótt.
Sofðu. Éghjúkra oghlífiþér vel.
Hjúkrarþérmóðir, svo grimmasta él
má ekki fjörinu farga. “
vÞað sem er sjaldgæfast á
Islandi er fegurðartilfinning
og skáld-andi. Vísur þeirra
eru dýrt kveðnar, og með
mikilli kunnáttu, en öldúngis
andalausar. Allur saungur að
kalla má lætur þeim illa, og
jafnvel únglíngarnir bera
valla við að sýngja mestu
gamanvísu, nema með lík-
saungslagi. I þessu eru lanz-
menn hvur öðrum líkir, þó
því verði ekki neitað, að það
er lángtum meira líf í Norðl-
íngum en Sunnlendíngum.
Þeir eru fjörugri, framtaks-
meiri og miklu þægilegri í
umgengni, og eins eru þeir
rómfegri og kallmannlegri í
máli“.
Úr Athugasemd um Íslendínga
eftir Loðvík Kristján Mttller,
cand. theol., sem birtist i I. tölu-
blaði Fjölnis.
Jónas hafi getað greitt rímnakveðskap náð-
arhöggið með þessum dómi. En ungir menn
tóku vafalítið mark á Jónasi, svo kannski
ýtti hann undir fall þeirra. En fyrst og
fremst var tíðarandinn mótsnúinn þeim,
þegar bilið milli alþýðuskálda og menntaðra
skálda breikkaði. En ritdómur Jónasar hefur
lengi verið vinsælt umhugsunarefni og
stundum bent á að Jónas ráðist ekki endilega
á allar rímur, aðeins þær verstu og lág-
kúmlegustu. En í fyrstu setningunni er Jón-
as ekkert að skafa utan af skoðun sinni á
þessum skáldskap og talar þar um greinina
í heild.
Fjölnir var ekki eina tímaritið sem var
gefíð út af íslendingum á þessum tíma.
Sunnanpósturinn var mánaðarrit, sem kom
út hér heima, þegar Fjölnir var að fara af
stað. Ur þeim stað komu nokkrar ádrepur
á Fjölni, sem fjórmenningarnir svöraðu
hæðnislega fullum hálsi í 2. Og 3. árg.
Sunnanpósturinn gerði grín að stafsetningu
og fomaldardýrkun Fjölnismanna. Þessar
deilur eða kýtingur verða ekki raktar hér,
en það var vafalaust nokkuð heitt milli
þessara tveggja hópa. Og svo virðist sem
Sunnanpósturinn hafi átt sér fleiri bræður
í andanum hér, en Fjölnismenn.
En það var ekki aðeins deilt um málefni,
heldur virðast þessir andstæðingar hafa lagt
sig fram um að gera hjut hvors annars sem
neyðarlegastan. Sr. Árni Helgason, einn
Sunnanpóstsmanna, birti í honum ljóð, sem
er reyndar þýðing á norsku kvæði. Nokkuð
er þýðingin'gÍHjSíeg og það fór ekki fram j
hjá Jónasi, séíri sendi félögum sínum háðskt 1
bréf, með kvæðinu betmmbættu eða öllu
frekar ortu upp, kvæðið Móðurást. Fjölnis-
félagar birtu svo kvæðið í 3. árg. Fjölnis
með kafla úr bréfí Jónasar undir fyrirsögn-
inni Grikkur.
4. árg. hefst með nokkurs konar vamar-
ræðu útgefanda, þar sem þeir svara marg-
víslegum umkvörtunum, og árétta enn frek-
ar hvað fyrir þeim vaki. Þetta er býsna fróð-
legur lestur og segir margt og mikið um
hugmyndir og skoðanir fjórmenninganna.
Þama er líka að fínna ræðu eftir Konráð
um íslenzku, háleitar vangaveltur um ágæti
tungunnar. Gunnarshólmi Jónasar er þama
líka og í erlenda kaflanum er löng frásögn
af pólska hershöfðingjanum Tadeuzi Kosc-
iuszko auk eftirmæla 1837.
Eftir þessa fyrstu fjóra árganga Fjölnis
verða eiginlega kaflaskil í útgáfusögu tíma-
ritsins. Tómas fór heim, þegar útgáfan fór
af stað. Kannski sá hann tímaritið öðmm
augum vegna þess að hann er innan um
lesenduma. Alla vega skrifar hann félögum
sínum gagnrýnisbréf í gríð og erg og það
var margt sem honum þótti fara miður.
Það kemur skýrt fram í bréfum Tómasar
til vinanna í Höfn að hann hefur haft háleit-
ar hugsjónir um að vinna landi sínu allt hið
bezta. Láður í því var Fjölnisútgáfan. Hann
er því ótrúlega sár við Fjölnismenn, þegar
honum þykir þeir klúðra Fjölni og það falla
mörg og þung orð í bréfum hans til þeirra.
í bréfí til Jónasar 6. september 1835, sem
hann skrifar um leið og hann hefur fengið
1. árg. í hendur, tfnir hann margt óánægju-
efnið til. Hann þolir illa útlit og uppsetningu
ritsins, leggur áherzlu á að efnið verði að
snerta lífið á íslandi og að ekki megi fína
málið svo að almenningur skilji það ekki.
Hann kemur með uppástungur um efni og
hvað hann geti hugsað sér að skrifa um.
Pólitískt efni frá Danmörku vill hann taka
með. Hann heldur áfram að skrifa félögum
sínum um Fjölni næstu árin, einkum Jónasi
og Konráði. Honum sámar að félagar hans
kenna honum að nokkm um dræmar undir-
tektir ritsins hér, vegna bréfs hans frá ís-
landi í 1. árg. Og hann verður æ sárari,
bæði vegna þess sem í ritinu er og þess sem
ekki er, og að efni hans og hugmyndir em
ekki nýttar. Hann skrifar Konráði langt
mál um hve ósammála hann sé stafsetning-
arhugmyndum hans, þó hann viðurkenni að
það eigi að taka tiílit til framburðarins. í
öðm bréfí til Konráðs segir hann sér vera
það full alvara að ganga úr hópnum, haldi
þeir áfram að hundsa tillögur hans. I bréfí
til Jónasar 1838 hefur Tómas uppi harða
tölu um dugleysi og ómennsku félaga sinna
og segir „framvegis sundur félagsskap
okkar í að gefa út Fjölni". í 4. árg. geti
þeir sett það sem þeir vilji, en þeim 5. vilji
hann ráða einn. í síðari bréfum svíður
honum að félagamir geri smásmugulegar
athugasemdir um málfar og annað slíkt,
þegar þeir viti að hann getur ekki setið lengi
í einu við skriftir, því blóðið gangi upp úr
honum.
I 5. árg. sem Tómas sá um er eingöngu
íslenzkt efrii, grein um fólksijölgun á klandi
og um bókmenntir hér, auk kvæða og eftir-
mæla 1938. Þama er sannarlega nytsemis-
hugsjónin í fyrirrúmi. Hann ræðir málin við
landa sina í landsföðurlegum tón, tekur þá
á hné sér og leiðir þeim fyrir sjónir hvemig
vel fari á að koma hlutunum fyrir. Tómas
deyr 1841, Jónas er laus við þessi árin vegna
ferðalaga hér og annað við náttúmfræðiiðk-
anir.
Eftir að Tómas missir kraftana tekur
eiginlega við nýr kafli í útg. Fjölnis. Það
ganga fleiri til liðs við þremenningana í
Höfn og hópurinn verður sundurleitari. Nú
var upprisinn meðal íslendinga í Höfn
áhugasamur og kröftugur baráttumaður
fyrir bættum kjömm landa sinna, sumsé Jón
Sigurðsson. Hann hafði áhuga á tímaritaút-
gáfu, enda eina leiðin til að viðra hugmyndir
sínar. Hann gengur til liðs við Fjölnismenn,
ásamt nokkmm stuðningsmönnum sínum.
1840 er stofnað félag um útgáfuna, en lítið
gerist fyrr en 1841 að þessi hópur hugsar
sér til hreyfings í útgáfumálum. Jón og
hans menn vilja breyta nafni ritsins, kærðu
sig ekki um að þurfa að sannfæra gamla
andstæðinga Fjölnis um að nú væri mnnin
upp ný tíð. Gamli Fjölniskjaminn var öld-
ungis mótfallinn nafnbreytingu. Það vora
greidd atkvæði, menn vora ósammála um
niðurstöðu atkvæðagreiðslunnar og Jón vildi
þá lagabreytingu um hana. Hún fékkst ekki
í gegn svo hann og hans menn sögðu sig úr
félaginu. Og sama ár fór Jón að gefa út
eigið tímarit, Ný félagsrit. Það var reynt
að ná sáttum, en árangurslaust. Þessir hóp-
ar vom endanlega skildir að skiptum. Jón
studdi alþingi í Reykjavík svo skoðanamunur
var, en af bréfí einu frá Jóni virðist svo sem
nafnið eitt hafí ráðið úrslitum. Gröndal álítur
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5.APRIL 1986 5