Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1986, Blaðsíða 2

Háhyrningur
fæðir afkvæmi
Háhymingar hafa um árabil verið vinsæl sýn-
ingardýr í sædýrasöfnum erlendis og á und-
anförnum árum hafa verið veidd dýr hér við
land til útflutnings. Frá því að háhymingar
vom fyrst veiddir í þessum tilgangi fyrir
meira en 20 árum hefur aukin þekking á
lifnaðarháttum dýranna tryggt betri þrif
þeirra og vellíðan. Það telst hins vegar til
meiriháttar viðburða þegar háhymingar í
sædýrasöfnum fæða kálfa með eðlilegum
hætti. Eftirfarandi frásögn er af einum slík-
um atburði hjá Sea World safninu á Flórída.
Þar sem hér átti í hlut kýrin Kandu, sem
veidd var við ísland í október 1978, fékkst
leyfi höfunda til að þýða greinina, sem
birtist nú fyrir stuttu í japanska tímaritinu
Anima. _____________________
Það var í júlí 1985 að okkur var fyrst
ljóst að Kandu gengi með kálf. Ákaft til-
hugalíf hvalanna í lauginni undangengna
íjóra mánuði, sem var fjörugra en nokkru
sinni fyrr, gaf okkur tilefni til bjartsýni.
Við höfðum tekið eftir því að vel fór á með
hvalnum Kandu, níu ára kú ættaðri frá ís-
landsströndum, og tarfinum Shamu, sem
er 27 ára gamall frá Norðaustur-Kyrrahafi
og hefur verið í lauginni allar götur frá
árinu 1969. Okkur þótti því harla líklegt
að Kandu gengi nú með kálf í fyrsta sinn.
í júlí var grunur okkar staðfestur með
mælingum á hormónainnihaldi í blóði dýr-
anna. Fastur liður í eftirliti með héilsufari
hvalanna eru mælingar á kvenkynhormón-
um, svokölluðum prógesterónhormónum. í
júlímánuði snarhækkaði magn þessa horm-
óns hjá Kandu og hélst þannig áfram, sem
var óyggjandi vísbending þungunar.
Eftirvæntingin var mikil, en af fenginni
reynslu var til að byija með beðið með að
tilkynna nokkuð. Það er nefhilega margt,
sem komið getur fyrir á 15—18 mánaða
löngum meðgöngutíma háhyrnings eða á
fyrstu vikunum eftir burð, ekki síst þegar
um er að ræða frumbyrju, einsog hér var.
Það er vel þekkt meðal villtra spendýra, að
fóstur misfarist, þó orsakimar séu ókunnar.
Athuganir úti í náttúrunni sýna einnig hátt
dánarhlutfall nýfæddra kálfa vegna sjúk-
dóma, afráns eða vegna þess að samband
móður og kálfs er ekki með eðlilegum
hætti. Síðastnefnda atriðið er sennilega
vegna þess að meðal margra spendýrateg-
unda eiga frumbyijumar oft í erfíðleikum
með að bregðast við nýju hlutverki sínu sem
uppalendur ungviðis.
Með þetta í huga fylgdumst við náið með
framvindu mála á komandi mánuðum. Á
meðgöngutímanum hélt Kandu til í 19.000
tonna Shamu-lauginni, sem er í raun sér-
hönnuð „vöggustofa" fyrir háhyminga og
hafði kostað á áttunda hundrað milljónir
króna að reisa. Kandu dafnaði vel, tútnaði
út og vó að lokum á þriðja tonn. Athygli
vakti að á meðgöngutímanum virtist hún
tengjast Namu, tólf ára stöllu sinni ættaðri
úr Norður-Atlantshafí, sannkölluðum
tryggðarböndum.
Á síðustu mánuðum meðgöngutímans
þjálfuðu atferlisfræðingar Sea World safns-
ins hina verðandi móður í mjólkurgjöf. Með
því að leiðbeina henni sem best var vonast
til hún vendist móðurhlutverkinu, sem síðan
tryggði að afkvæmið aðlagaðist nýju um-
hverfí og fengi nóga mjólk til vaxtar og
þroska.
í lok ágúst 1985 þegar ljóst var að Kandu
nálgaðist burð, hófst um mánaðarlegur
biðtími starfsmanna safnsins, þar sem vakað
var yfir hverri hreyfingu hinnar verðandi
móður. Loks að morgni þess 26. september
sýndi Kandu greinileg merki þess að hún
kaus frið og ró. Hún forðaðist stöllu sína
Namu og hélt mestmegnis til útaf fyrir sig
í hinni geysistóru hvalalaug. Klukkan 14:08
komu fyrstu fæðingarhríðamar. Næstu fjór-
ar klukkustundimar mátti i þrigang greina
kálfinn án þess að af fæðingu yrði. Loksins
dró til tíðinda, klukkan var 18:20. Kandu
tók sí og æ að slá sporðinum upp og niður,
og renndi sér síðan upprétt yfír þvera og
endilanga laugina. í einu vetfangi var kálf-
urinn fæddur. Hann kom í heiminn með
höfuðið á undan og synti án hjálpar, að
þvf er virtist hálfringlaður, upp á yfirborðið
til þess að taka fyrstu andköfin. Um leið
og áhorfendur fögnuðu innilega með hróp-
um, baulaði Kandu og hélt til afkvæmis síns.
Kálfurinn var hreinasta augnayndi, eigin-
lega vasaútgáfa foreldra sinna, en þó aðeins
um 180 sm að lengd og 160 kg að þyngd.
Hann styrktist og sótti stöðugt í sig veðrið
í hvert skipti sem hann kom upp á yfir-
borðið til að endumýja súrefnisforðann.
Stuttu eftir burð bættist síðan vinkonan
Namu í hópinn og uppfrá því urðu þessi
þijú óaðskiljanlegir-sundfélagar.
Þann 20. október 1985 þegar þetta er
ritað, hafa bæði dýralæknar og atferlis-
fræðingar haft stöðugar gætur á Kandu og
afkvæmi hennar. Kálfurinn byijaði nær
strax að sjúga spena móður sinnar og áður
en sólarhringur var liðinn fékk hann sér
mjólk að drekka á nær einnar klukkustundar
fresti. Það er gert ráð fyrir að svo verði í
um það bil eitt ár, likt og hjá villtum háhym-
ingum og að kálfurinn hverfi síðan smám
saman að fastri fæðu í lok fyrsta árs eða
í byijun annars árs. Mánaðargamall hafði
kálfsi nær tvöfaldað fæðingarþunga sinn
og líklegt var að þyngdaraukningin yrði sú
sama á næstu sex mánuðum.
Atferlisfræðingurinn David Butcher hefur
fylgst með Kandu og afkvæmi hennar.
Hann lýsir af ákafa reynslu sinni: „Dag
hvem læmm við eitthvað nýtt. Kálfurinn
sýnir stöðugt aukið sjálfstæði, er farinn að
yfirgefa móður sína í könnunarskyni og í
leik. Líkt og farið er með ungviði annarra
dýra, bætir hann við þekkingu sína með
eftirhermu. Hann reynir að fara eins að og
móðirin — syndir baksund, stekkur upp úr
lauginni og stingur hausnum uppúr til að
kanna heiminn ofan vatnsborðs."
Kálfurinn gefur oft frá sér hvell hljóð,
bæði niður í vatninu og ofan yfirborðs. I
trausti þess að mamma viti hvað óhætt er
og hvað beri að forðast, hagar hann sam-
neyti sínu við starfslið sædýrasafnsins líkt
og móðirin gerir.
Kandu hefur auðveldlega aðlagast sínu
nýja móðurhlutverki. Auk þess að leika við
og ala önn fyrir afkvæmi sínu tekur hún
nú orðið þátt í reglulegum sýningum í
hvalalauginni tvisvar á dag. Eftir að laugin
var opnuð tveimur dögum eftir fæðinguna
hafa 125.000 manns heimsótt laugina og
skoðað fmmburðinn. Reikna má með að
nálægt ein og hálf milljón manns hafi
gengið á fund kálfsins á eins árs afmælinu.
Edward Asper, einn af forvígismönnum
safnsins í Orlando, segir eftirfarandi: „Hér
er fágætt tækifæri og í raun forréttindi
okkar sérfræðinganna og gesta safnsins,
að eiga þess kost að fylgjast með háhyming-
um á öllum þroskastigum. Það er svo margt
að læra um þessar skepnur — vöxt þeirra,
þróun félagsatferlisins og þroskaferlið.
Segja má, að út frá dýrafræðilegu sjónar-
miði hafi fæðingin fært okkur nær tegund-
inni. Við hlökkum til komandi ára því margt
er enn að læra af þessum dýmm og um þau.“
Jóhann Siguijónsson þýddi.
V I S U R
Stefán frá Hvítadal var
Sigurðsson f. 1887, d.
1933. Hann var eitt af
höfuðskáldum okkar á þessari öld.
Fyrsta bók hans, Söngvar föm-
mannsins, kom út 1918. Þar em
þessar Stökur.
Líf mitt óðum fjara fer,
finn það síðar betur.
Fjöruborðið augljóst er,
enginn bjargað getur.
Brjóst mitt þraut á stormsins
stig,
Streymir vökvinn rauði.
Eidar falla yfir mig
ertu þama dauði?
Gegnum ljórann gæist þú,
glottir kalt að vanda.
Leggur brattgeng bamatrú
brú til fegri landa.
Víki fyrir skini skúr,
skrifli reynist brúin.
Þegar raknar eitthvað úr,
aftur slokknar trúin.
Enginn getur eignast vin
öllu betri en trúna.
Herra, lát ei skammær skin
skekkja úr lagi brúna.
1927 kom út Helsingjar. Það
var ijórða og næst síðasta bók
Stefáns. Þaðan tek ég kvæðið
Bjartir morgnar.
Vora tekur. Áraa er.
Æskan rekur gullna þ'ræði.
Sólin vekur, gegnum gler,
geislum þekur rekkjuklæði.
Sálin hressist, fær nú frið.
Feigð úr sessi hné í valinn.
Flutt er messa. Vaknið við.
Vorið blessar yf ir dalinn.
Gekk þar lengi stað úr stað,
stukku hengjur blárra mjalla.
Víða þrengir vetri að,
vorið gengur nú til fjalla.
Lækir flæða, hækka hreim.
Hugljúf kvæði skap mitt yngja.
Engin mæði amar þeim.
Æskubræður mínir syngja.
Árglöð kalla ærslin þar,
yngist sjálfur vori feginn.
Hálfar falla hendingar,
hoppa álfar fram á veginn.
Svo hverfum við á vit nafn-
lausra skálda. Hér em mjög
gamlar vísur, sem enginn veit
hver ort hefun
Askjan mín er orðin tóm.
Eginn má það vita.
Við skulum sigla suður í Róm
og sækja í hana bita.
Út á sjó við ýtum nú
öldukjóa státnum.
Við skulum róa vaskan þijú
vel á mjóa bátnum.
Dvínar máttur, dagur, dagur þver,
dvínar sláttur fyrir mér.
Klukkan átta klingja fer,
kominn háttatfmi er.
Held ég ekki hratt um veg,
horfin bestu árin.
Hann er orðinn eins og ég
eHihmmiir klárinn.
Illa bftur enn hjá mér,
eggin slftur stráin,
grasið þrýtur, gaman þver,
gijótið brýtur ljáinn.
Mér er illt f mfnum haus,
Mest af þreytu og lúa.
Maður enginn mæðulaus
má í heimi búa.
J.G.J.