Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1985, Blaðsíða 14

ýmiss konar verðmæti og eftirsóknarverða
hluti sem eru stöðutákn og þar með líka til
þess að komast hjá þeirri vanvirðu, sem
fylgir í kjölfar bágborins efnahags.
Einn virtasti félagsfræðingur Banda-
ríkjanna, Travis Hirschi, prófessor við
Ríkisháskólann i Arizona-fylki, lagði i
hinu merka riti sínu „Causes of Delinqu-
ency“ (Orsakir afbrotahneigðar), 1969,
mikla áherzlu á þau tengsl, sem eru á milli
þróunar mála innan fjölskyldunnar og af-
brotahneigðar meðal ungmenna. Prófessor
Hirschi benti á, að um alllangt árabil
kynnu rannsóknir félagsfræðinga á orsök-
um afbrotahneigðar að hafa verið byggðar
á allsendis röngum forsendum, með því að
fremur var leitað svara við þeirri spurn-
ingu, af hverju maður, sem teldist góður
að upplagi og eðlisfari eða skikkanlegur og
meðfærilegur, kynni síðar að láta leiðast
af ýmsum öflum innan félagslegs um-
hverfis síns — af hópum afbrotaunglinga
á götunni, slæmum áhrifum skólafélaga,
af aðgerðum lögreglu eða af slæmu
ástandi á vinnumarkaðnum — til að
fremja afbrot. Hirschi benti á, að fyrsta
spurningin sem vaknaði væri ekki sú, af
hvaða ástæðum menn brytu lögin, heldur
öllu fremur af hverju menn hlýddu þeim;
löghlýðni og félagsleg aðlögun er atferli,
sem raunverulega þarfnast nánari skýr-
inga en ekki svo mjög frávik frá löghlýðni
og velsæmi.
Oreiða I MÁLEFNUM
Ffjölskyldunnar
Leiðir Oft Til Af-
BROTAHNEIGÐAR BARNA
Skýringin, sem Travis Hirschi kom fram
með, var sú, að fólk hlýði almennt reglum,
boðum og bönnum, en þó aðeins í þeim
mæli sem þessar reglur tengi fólk beint við
samfélagið. í aðalatriðum eru þessi tengsl
fjórþætt: Tilfinningatengsl — og þá aðal-
lega við fjölskylduna — félagsleg samhygð
— en með því á prófessor Hirschi við
varkárt og skynsamlegt mat alls þorra
manna á því gjaldi, sem greiða þarf fyrir
ranga hegðun annars vegar og þau laun,
sem menn hljóta hins vegar fyrir réttan
hegðunarmáta — þáttaka manna í ýmiss
konar hefðbundnu, félagslegu starfi eins
og t.d. skólastarfi, og loks ber að nefna trú
manna og sannfæringu varðandi siðferði-
legt gildi laga og fyrirmæla þeirra, sem
þjóðfélagið setur mönnum.
Hið fræðilega álit sitt í þessum efnum
byggði Hirschi á niðurstöðum athugana
sinna og víðtækrar upplýsingasöfnunar
varðandi afbrot og heimilisástæður nokk-
urra þúsunda gagnfræða- og menntaskóla-
nema í borginni Richmond í Kaliforníu-
fylki og einnig í nágrannasveitarfélögum
borgarinnar.
Fjöldi þeirra afbrota, sem framin voru,
en áðurnefndir skólanemendur skýrðu
sjálfir frá afbrotunum, stóð í hverju tilviki
í mjög nánu sambandi við þau tilfinninga-
legu tengsl, er voru milli viðkomandi
barns eða unglings og foreldranna. Því
nánar sem móðirin fylgdist með barni
sínu, því einlægara sem samband barnsins
var við föðurinn og því meiri ástúð sem
ríkti yfirleitt milli foreldra og barna, þeim
mun færri og meinlausari voru afbrotin.
Það virtist ekki skipta neinu máli, þótt
faðirinn gegndi einhverju lítilsigldu lág-
launastarfi, því upplýsingarnar leiddu vel
í ljós, að því nánari tilfinningaleg tengsl,
sem ríktu milli föður og barns, þeim mun
fátíðara var, að barnið léti leiðast út á
afbrotabrautina.
Þær yfirgripsmiklu upplýsingar, sem nú
orðið liggja fyrir varðandi beina fylgni
milli bágra heimilisástæðna barna og af-
brotahneigðar þeirra, hafa þegar leitt í
í vísindalegri athugun í Bandaríkjun-
um 1955, reyndust afbrota- og
vandræðaunglingar fremur koma
frá heimilum, þar sem misklíó og
hávær rifrildi einkenndu heimilislífið
mun meira en ástúð eða samhygó
innan fjölskyldunnar. Allir drengirnir
með tölu sem alizt höfðu upp í mis-
klíóargjörnum fjölskyldum með
ómarkvissum ögunaraðferðum for-
eldra, reyndust síðar hafa hlotió
dóma fyrir afbrot.
ljós — svo greinilega að telja má allt að
því óyggjandi — þau afar sterku og hvetj-
andi áhrif á afbrotahneigð ungmenna, sem
felast í fjölskylduaðstæðum, er helzt ein-
kennast af óreiðu, ástleysi, skorti á eðli-
legri sjálfsvirðingu fjölskyldumeðlima og
af handahófskenndri, ómarkvissri beit-
ingu aga af hálfu foreldranna.
Beztar og áreiðanlegastar verða þær fé-
lagslegu athuganir að teljast, þar sem
fylgzt hefur verið með heilum hópi drengja
um langt skeið á uppvaxtarárum þeirra.
Lengst stóðu þær félagslegu hópathuganir,
sem kenndar eru við Cambridge-Somm-
erville, en athuganir þessar hófust á árinu
1937. Enn þann dag í dag er verið að birta
ýmsa þá upplýsingaþætti, sem unnir hafa
verið úr þessum athugunum.
í tveimur ofangreindum iðnðarbæjum
voru 650 drengir valdir til þátttöku í sér-
staklega sniðinni félagslegri starfsáætlun,
er miða skyldi að því að koma í veg fyrir
að drengirnir leiddust út á afbrotabraut-
ina. Helmingur þessara drengja varð fyrir
valinu, af því að kennarar þeirra eða þá
félagsráðgjafar álitu þá einkar líkleg efni í
afbrotamenn; hinn helmingur drengjanna
var valinn til þátttöku í starfsáætluninni
eingöngu af því að þeir voru álitnir efni-
legir og eðlilegir drengir í alla staði.
Drengirnir tóku þátt í skipulögðu félags-
starfi, þegar þeir höfðu náð ellefu ára
aldri, og voru þá yfirleitt allir saklausir af
að hafa framið afbrot af nokkru tagi.
Markmiðið með þessari félagslegu starfs-
áætlun með drengjunum var einkum að
kanna þau áhrif, sem slík leiðbeinandi fé-
lagsleg starfsáætlun hefði i þá veru að
koma í veg fyrir, að viðkomandi drengir
tækju að hneigjast til afbrota. í þessu
skyni var drengjunum skipt af handahófi í
hópa, er nutu félagslegra leiðbeininga og
meðferðar, og í samanburðarhópa. Við lok
þessara langtíma athugana kom fátt í ljós,
sem sannað gæti nokkur sérstök, jákvæð
áhrif af hinu félagslega leiðbeiningastarfi
á drengina upp til hópa, en sá þáttur er þó
ekki þýðingarmestur í þessu sambandi.
Cambridge-Sommerville-athuganirnar eru
öllu fremur athyglisverðar fyrir þær sakir,
að þær þykja hafa sýnt mjög eindregið
fram á bein tengsl á milli aðstæðna innan
fjölskyldunnar — samkvæmt skýrslum
þar að lútandi, sem gefnar voru um fjöl-
skylduaðstæður drengjanna af félags-
ráðgjöfum, kennurum, sálfræðingum og
læknum — og atferlis.
AFBROTAHNEIGÐ -
Lægra Greindarstig
Átján árum eftir að Cambridge-
Sommerville-athuganirnar hófust — eða
árið 1955 — tóku þau hjónin William og
Joan McCord til við vísindalega greiningu
hins viðamikla upplýsingasafns, sem dreg-
ið hafði verið saman um atferli drengj-
anna, og frekari úrvinnslu á einstökum
þáttum þessa efnis. Greiningu sína og úr-
vinnslu framkvæmdu þau hjónin alveg
„blint" — þ.e.a.s. án þess að hafa nokkra
vitneskju fyrirfram um það, hverjir þess-
ara drengja komust að þeirri niðurstöðu,
að það væru um það bil tvisvar sinnum
meiri líkur á því, að afbrotadrengir kæmu
frá heimilum, þar sem ögunaraðgerðir for-
eldranna höfðu í skýrslum verið kallaðar
ómarkvissar eða slappar. Þá reyndust af-
brota- og vandræðaunglingar fremur
koma frá heimilum, þar sem misklíð og
hávær rifrildi einkenndu heimilislífið mun
meira en ástúð eða samhygð innan fjöl-
skyldunnar. Hin samvirkandi áhrif þess-
ara tveggja þátta — þ.e.a.s. ástúðar (eða
hins vegar ástúðarleysis) og markvissrar
ögunar barnanna (eða þá handahófs-
kenndrar ögunar) — reyndust afar sterk:
Allir drengirnir með tölu sem alizt höfðu
upp í misklíðagjörnum fjölskyldum með
ómarkvissum ögunaraðgerðum foreldra,
reyndust síðar hafa hlotið dóma fyrir af-
brot — en aftur á móti einungis fjórðung-
ur þeirra drengja, sem alizt höfðu upp við
fjölskyldulíf, þar sem ríkt hafði ástúð og
samhygð og ögun -barnanna hafði verið
markviss. Um það bil 30 af þessum 650
drengjum urðu með tíð og tíma óforbetr-
anlegir síbrotamenn. Þá kom og í ljós, að
afbrotadrengirnir hlutu mun oftar lægri
greindarvísitölu en hinir löghlýðnu, og
vandræðadrengirnir áttu oftar foreldra,
sem voru ruddalegir í háttum, hirðulausir
eða óvirkir og afskiptalausir um umhverfi
sitt. Þegar á heildina er litið komu fram
mjög svo ákveðnir þættir, sem virðast
sldpta höfuðmáli sem vísbending um það,
hvaða drengir kynnu að hneigjast til af-
brota: Lág greindarvísitala (og greindin þá
bæði mæld með munnlegum prófum og
öðrum — orðvana hæfnisprófunum), mikil
fjölskyldustærð, afbrotahneigð foreldra,
lágtekjufjölskyldur og lélgar uppeldisað-
ferðir.
Sá þáttur, sem félagsfræðingar mega
heita algjörlega sammála um, eru hin afar
djúpstæðu áhrif, sem lélegar, ómarkvissar
uppeldisaðferðir hafa á skapgerð barnsins.
Sú skýring á tengslum afbrotahneigðar
barna og fjölskyldulífs, sem talin er önnur
algengasta í athugunum félagsfræðinga,
er erfðaþátturinn, þar sem barnið kann að
hafa tekið ýmsa fráviksþætti í skynjun-
arhæfni og skapgerð foreldranna að erfð-
um, og þessir erfðaþættir leiði svo til upp-
vöðslusemi og árásargirni barnsins. Það
eru gildar vísindalegar ástæður til að líta
svo á, að barn sé engan veginn óskrifað
blað, að því er skapgerðareinkenni varðar,
sem foreldrarnir, vinir og samfélagið geti
svo sett sitt mark á að vild.
Þriðja skýringin er svo sú, að mjög
ósamhentir og kaldranalegir foreldrar
veki árásarhneigð hjá börnum sínum með
þeim refsingum, sem þeir beiti, og þá alveg
sérstaklega líkamlegum refsingum. í mjög
þekktum athugunum, sem gerðar voru af
þeim Robert Sears, Eleanor Maccoby og
Harry Levin, sýndu niðurstöðurnar, að
„því harðari sem refsingarnar voru, þeim
mun meiri árásargirni og uppvöðslusemi á
barnið eftir að sýna“.
Kunnáttuleysi I Upp-
ELDISMÁLUM KANN
Ekki Góðri Lukku
Að Stýra
Á síðustu áratugum hefur áhugi félags-
fræðinga og uppeldisfræðinga í síauknum
mæli beinzt að tilraunum til að ráða bót á
ónógri þekkingu fjölmargra foreldra á
uppeldismálum. Það sem í augum fræði-
manna gerir foreldra fyrst og fremst að
slæmum uppalendum er ekki svo mjög
taugaveiklun þeirra, afskiptaleysi eða
hirðuleysi þótt algengt sé, heldur öllu
fremur áberandi kunnáttuleysi á sviði
uppeldismála.
Þegar foreldrar sitja orðið uppi með
þverúðarfullt, óhlýðið, ofsafengið og ef til
vill undirförult smábarn, þá er það ekki
vegna þess að þeim falli svo vel þróun
barnsins í þessa átt, að þeim standi alveg á
sama, hvernig barnið hegði sér eða af því
að foreldrum hafi mistekizt að greiða úr
öllum ödipus-geðflækjum barnsins; —
ástæðan er öllu heldur sú, að foreldrunum
hefur einfaldlega láðst að segja barninu
skýrt og skorinort, hvers konar hegðunar
sé vænzt af því. Þá hafa. slíkir foreldrar
líka látið undir höfuð leggjast að fylgjast
náið með ýmsum miður heppilegum hegð-
unareinkennum barnsins til þess að
tryggja, að það fari ekki að leggja slíkt
óþolandi atferli i vana sinn. Og slíkum for-
eldrum hefur líka mistekizt að innprenta
barni sínu reglurnar fyrir sómasamlegri
hegðun með því að veita því hæfilega við-
urkenningu fyrir að fara eftir þeim reglum
og hæfilega refsingu fyrir að brjóta þær —
en sú refsing verður að koma þegar í stað
og vera alveg ótvíræð. Það ber að hafa í
huga, að á því eru vægast sagt afar lítil
líkindi, að nokkur sálfræðingur eða upp-
eldisfræðingur megni að breyta síðar
hegðun þverúðarfullra vandræðabarna að
nokkru ráði.