Lesbók Morgunblaðsins - 18.06.1978, Qupperneq 2
KVENSTÚDENTAFÉLAGIÐ 50 ÁRA
í íslenzku bændaþjóðfélagi 19. aldar
ríkti hefðbundin hlutverkaskipting kynj-
anna. Þegar litið er til menntunaraðstöðu
kvenna, áttu þær ekki margra kosta völ.
Þær höföu engan aögang að mennta-
stofnun landsins, og hugsunarhátturinn
var sá, að fáum hefði dottið í hug, að þær
kæmust þangað. Ætla má, að aðstaða
kvenna til að afla sér undirstöðufræöslu
hafi verið verri en karla við hinn ríkjandi
hugsunarhátt. Heita mátti.....að allur
þorri stúlkubarna lærði ekkert annað
bóklegt en það, sem minnst þurfti, til þess
að komast gegnum kverið til fermingar-
undirbúnings. Þótti meira að segja ekki
við eiga, að alþýðustúlkur væru að
hnýsast í frekara nám.'i.)
Lestur lærðu öll börn á heimilunum, en
með frekari fræðslu, svo sem skrift og
reikning, sátu stúlkur á hakanum. Þó
munu þær frekar hafa lært að skrifa, ef
þær áttu bræöur. Ennfremur höfðu
drengir meiri tíma aflögu til lestrar, ef
bækur voru til á heimilunum, stúlkum var
ætlað að sitja við heimilisvinnu.
í ævisögum og endurminningum blasir
við okkur mynd af konunni, sem þráði að
afla sér menntunar, en átti þess engan
kost. Þar lagðist á eitt, viðhorf bænda-
þjóöfélagsins og löggjöfin, sem miðaði að
því að þjóðfélagsstaöa kvenna héldist
óbreytt.
Enda þótt flest lagasetning, sem miöaði
að aukinni menntun kvenna sé bundin 20.
öldinni, þokaöist þó í áttina á síöustu
áratugum 19. aldar. Fróðlegt er að rifja
upp í stuttu máli nokkra áfanga á leiö til
þeirra sjálfsögðu mannréttinda, að jafn-
rétti ríkti mjlli kynjanna í menntunarmál-
um. Við þá sögu komu í fyrstu framsýnir
karlar og síðan kvennahreyfingin, sem frá
upphafi lagöi á þaö megináherzlu og
barðist fyrir, að menntun stæði til boða
konum jafnt sem körlum.
Kvennaskólar
Upp úr miðri 19. öld ríkti í Danmörku
mikill áhugi á aukinni menntun kvenna
og gætti áhrifa þess hér á landi. Dætur
Gríms Jónssonar, amtmanns, Ágústa og
Þóra, ráku stúlknaskóla í Reykjavík á 6.
áratugnum, þegar enginn barnaskóli var
í bænum. í þessum skóla stunduöu nám
20—30 stúlkur á vetri, og Eiríkur
Magnússon í Cambridge sagði löngu
síðar, að þær systur hafi fyrstar hafiö
...disiplineraða skólafræðslu kvenna á
íslandi...“, og ..lagt þar gjörva hönd
á gott verk.-2) Þessi skóli leysti raunar
ekki.vanda, því aö aðeins efnaðri menn
höfðu ráð á að senda dætur sínar þangað.
Stofnun Kvennaskólans í Reykjavík áriö
1874 var merkilegt spor, sem flýtti fyrir
stofnun þriggja kvennaskóla á Norður-
landi. Þóra Grímsdóttir Melsteö gerðist
ásamt manni sínum, Páli Melsteð, braut-
ryðjandi í menntunarmálum kvenna, og
fékk til liðs við sig konur, sem vegna stööu
sinnar gátu haft áhrif á valdamenn
þjóöarinnar.
Það er að sjálfsögðu engin tilviljun, að
fjórir kvennaskólar voru settir á stofn á
þessum tíma. Þar var margt að verki.
Sjálfstæðisbaráttan og baráttan fyrir
aukinni menntun þjóðarinnar hélzt í
hendur, og færöi því hver skóli, sem hóf
göngu sína, þjóðina nær marki og
áfangarnir í sjálfstæðisbaráttunni efldu
íslenzkt skólahald. í kvennaskólunum
stunduðu nám hundruðir kvenna, sem
komu þaðan með aukna þekkingu,
bóklega og verklega. Úr þessum hópi
komu margar þær konur, sem stóðu
fremstar í kvennahreyfingunni, sem hófst
á 9. áratug 19. aldar, og er þáttur þeirra
þar býsna stór. Að þessu leyti er náið
samband milli kvennaskólanna og rétt-
inda þeirra, sem konur fengu næstu
áratugina. Þaö má raunar geta þess hér,
að Bríet Bjarnhéðinsdóttir var einn vetur
©i
NOKKUR
ORÐUM
MENNTUN
KVENNAA
ÍSLANDI
Eftir Sigríöi Th. Erlendsdöttur
á kvennaskólanum á Laugalandi, lengri
var hennar skólaganga ekki. En það er
næstum ótrúlegt, hve vel mörgum nýttist
jafnvel nokkurra mánaöa skólaganga, ef
áhugann og viljann skorti ekki.
Áriö 1885:
Fyrsta skrefið
Lengi gerðu konur sjálfar ekkert til aö
fá hlut sinn bættan meö lagasetningum.
Það sem áunnizt hafði fram undir síöasta
áratug 19. aldar var verk frjálslyndra
karla, sem tóku málefni kvenna upp á
stefnuskrá sína. Ber þar fyrst aö nefna
Sighvat Árnason, hreppstjóra og þing-
mann Rangæinga, sem áriö 1885 flutti á
alþingi þingsályktunartillögu um rétt
kvenna til skólagöngu. Hann komst svo
aö orði, þegar hann talaöi fyrir frumvarp-
inu:.....það, sem lengi hefur legið í dvala,
það vaknar seint.-3.)
í tillögunni var fariö fram á aö veita
konum rétt til að ganga á prestaskólann
og læknaskólann. Magnús Stephensen
sagði, aö konum heföi aldrei veriö bannað
að ganga á þessa skóla, þær hefðu bara
aldrei farið þess á leit. Ásgeir Einarsson,
þingmaður Strandamanna, lét þessi orö
falla í umræðunum: „Reynslan og verald-
arsagan hefur sýnt og sannað, að'í þeim
löndum, þar sem kvenfólkiö hefur fengið
að njóta sín, fengið að framast og
menntast, hefur það veriö engu síöur
gáfað en karlmennirnir."4.) Málið fékk
góðar undirtektir á þinginu, aðeins Jón
Pétursson, 2. konungkjörinn, mælti á móti
því: „Jeg get ekki sjeð,1 til hvers þetta er.
Kvennmenn, sem vilja taka slíkt próf,
veröa aö takast ferð á hendur til
Reykjavíkur. Jeg get ekki sjeð, hvað þeir
hafa upp úr slíkri ferð, nema kostnaðinn
tóman.-5.)
Mótbárur þessa eina þingmanns nægöu
ekki til aö fella tillöguna, og ári síöar gekk
í gildi tilskipan, sem veitti konum rétt til
að taka 4. bekkjar próf við lærða skólann.
Raunar fengu þær hvorki styrki né rétt til
þess aö sitja í skólanum, en piltar gáfu þá
fengið 100—200 kr. á ári, sem nægöi til
þess aö greiöa kostnaöinn til skólaveruna.
Þaö kann að hafa haft einhver áhrif á
afstöðu þingmanna, að um þetta leyti var
íslenzk embættismannsdóttir viö nám í
latínuskóla í Danmörku.........og er
undarlegt aö þurfa aö leita út úr landinu
til þess háttar.-6.) Þá hefur barátta kvenna
erlendis trúlega haft einhver áhrif á
afstöðu íslenzkra þingmanna.
íslenzka embættismannsdóttirin, sem
hér var getið, var Camilla Stefánsdóttir
Bjarnason, sem lauk stúdentsprófi í
Kaupmannahöfn árið 1889, fyrst íslenzkra
kvenna. Hún lauk cand. phil. prófi viö
Háskólann í Kaupmannahöfn ári síðar,
lagði stund á stæröfræði þar og geröist
kennari við Frk. Langs Skole í Silkiborg
á Jótlandi. Hún giftist Magnúsl Torfasyni,
sýslumanni og var búsett hér á landi.
Árið 1901 lauk Björg Þorláksdóttir
Blöndal, sonardóttir séra Þorláks á
Undirfelli, stúdentsprófi í Kaupmanna-
höfn. Hún varði doktorsritgerð um
iífefnafræði við Sorbonne-háskólann í
París 1926.
Áriö 1885: Páll Briem
Árið 1885 kvaddi sér hljóðs Páll Briem,
síðar amtmaður, sem mun fyrstur manna
hafa hafið máls á því, að konum bæru full
pólitísk réttindi. Hann hélt fyrirlestur í
íslendingafélaginu í Kaupmannahöfn, sem
hann nefndi: „Um frelsi og menntun
kvenna“. — Sögulegur fyrirlestur.
í fyrirlestrinum rakti hann sögu kven-
frelsisbaráttunnar um allan heim og segir
í upphafi: „Þegar jeg nú tala um baráttuna
fyrir frelsi kvenna, þá á jeg eigi við baráttu
til þess að losa kvennfólk undan kúgun og
þrældómi — mér virðist slíkt eigi sjer
hvergi stað í menntuðum löndum —
heldur tala jeg um baráttuna fyrir því, að
kvennmenn fái rjettindi, fái vald.-7.)
Þegar Páll Briem flutti fyrirlesturinn,
höfðu danskar konur í einn áratug fengið
að ganga í Háskólann í Kaupmannahöfn
og höfðu ýmsar konur notfært sér það
leyfi, einnig voru margar konur þar í landi
að lesa til stúdentsprófs. Svíþjóð og
Noregur höfðu ennfremur veitt konum
þennan rétt. Það er enginn vafi á því, að
bók John Stuarts Mill um Kúgun konunn-
ar, sem Georg Brandes þýddi á dönsku
árið 1869, hefur haft umtalsverð áhrif á
frjálslynda menn þessara tíma.
Áriö 1887:
Bríet Bjarnhéöinsdóttir
Árið 1887 hélt Bríet Bjarnhéðinsdóttir
fyrsta fyrirlestur, sem kona hefur haldið á
íslandi, „Nokkur orö um frelsi og menntun
kvenna. Fyrirlestur um hagi og réttindi
kvenna." Hún flutti hann í Góðtemplara-
húsinu 30. des. 1887 við húsfylli, og má
segja að þar með hefjist brautryðjenda-
starf hennar í kvenréttindamálum. Raunar
hafði hún árið 1885 skrifað blaðagrein um
sama efni í Fjallkonuna, undir dulnefninu
,,Æsa“8 ), sem vakti bæði umtal og áhuga.
Það var fyrsta blaðagrein konu á íslandi.
Valdimar Ásmundsson, ritstjóri og síðar
eiginmaður Bríeter, skrifaöi sama ár grein
í Fjallkonuna um réttindamál kvenna.
Sjálf segir Bríet9.) að það atriði, að
enginn möguleiki var fyrir stúlkur að afla
sér menntunar, hafi orðið til þess aö hún
fór aö hugsa alvarlega um mismuninn á
aöstöðu kvenna og karla. í fyrirlestrinum
fjallar Bríet um stööu konunnar í
heiminum og vitnar í biblíuna máli sínu til