Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Qupperneq 4

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Qupperneq 4
Þegar ég komst að fyrrgreindri niðurstöðu um ,,línur“ Rangár- hverfis var mér með öllu ókunn- ugt um að nokkur maður hefði nokkru sinni fundið neitt svipað annars staðar í heiminum. Goð- sagnir og atvik öll gáfu hins vegar ekkert undanfæri: annaðhvort varð ég að setja fram tilgátur er að slíkum línum lutu — hversu ókunnuglega sem þær komu fyrir sjónir — ellegar hreinlega loka augunum fyrir þeim lausnum sem fyrir lágu. Þar var að sjálfsögðu ekki nema ein leið fær. En nú berst óvæntur hvalreki á fjörur. Samkvæmt bók Watkins eru ,,lín- ur“ svipaðar þeim sem hér fund- ust ekki fágæt undantekning í heiminum — Bretlandseyjar eru bókstaflega gagnskotnar tengsl- um þessarar tegundar. Verður þeim lýst nokkuð hér á eftir. En jafnvel þótt svo óvæntar upplýs- ingar berist um jafn lítt þekkt mál, hefði væntanlega engan grunað að finna mætti hliðstæðu við Hlíðarenda þeirra Gunnars og Hallgerðar í Bretlandseyjum. Geta menn rétt ímyndað sér svip- inn á höfundi þessarar greinar, þegar hann las eftirfarandi í bók Watkins (birt á ensku til að ekkert fari milli mála): Six or eight farms and places called „Hillend" grouped about the Malverns afford interesting evidence that they are at the useful end of a track sighted on a hill point. Few of these can be said to be on the end of a hill, or on relatively high ground. In six cases I found leys passing through a Hillend, another hill place-name and on to a peak. (Lausleg þýðing: ,,Sex eða átta sveitabæir og staðir nefndir „Hillend" sem staðsettir eru um- hverfis Malverns eru athyglisverð sonnun þess að þeir eru notaðir sem leiðarmörk slóðar sem beint er að tindi á hæð. Fáir þessara sveitabæja eða staða geta talizt á enda hlíðar eða standa tiltölulega hátt. I sex tilvikum fann ég að mark- leiðir gengu í gegnum „hillend", annað hæðar-staðar-nafn, og áfram að tindi.) „Hillend" er það örnefni enskt sem kemst næst því að samsvara „Hlíðarenda" á íslenzku. Orðið HILL merkir ,,hæð“ eða „háls“ — „rounded natural elevation of land lower than a mountain", svo að notuð sé skilgreining Wbesters. Þótt orðið HLÍÐ á íslenzku merki eiginlega „brekka'* eða „halli“ á hæð, er það einatt notað sem ,,hæð“ eða „hæðardrag", samanber einmitt Fljótshliðina. Ef við ætlum Hlíð- arenda og Hillend hliðstæður, opnast einkennileg mynd. Gunnar á Hlíðarenda rekur þá ekki ein- asta ættir sínar til hins írska kon- ungdæmis heldur virðist sá bú- staður sem hann byggir nákvæm- lega eins skorðaður við landslagi og bústaðir er bera sama eða svip- að nafn á Bretlandsey.ium. Þetta er með afbrigðum merki- legt umhugsunarefni. Sjálfur hafði ég fundið línur svipaðar þeim íslenzku á Bretlandseyjum 'með samanburði við hið íslenzka kerfi, og raunar sjálfa frummynd kerfisins í Rangárhverfi, ef allt fór að líkum (enn óbirt). Benda þó allar líkur til, að slíkt kerfi hafi jafnframt verið að finna í Svfþjóð og á Jótlandi121- Þá var mér einnig ljóst, að helzta goð- sögnin að baki Njálu átti sér frummynd í Evrópu, og hafði ég rakið þræði hennar langt aftur fyrir Krists burð. Beina ástæðu notkunarinnar i Njálu hafði ég goðsagnir höfðu bent til nákvæm- lega sömu niðurstöðu um Hlfðar- enda Gunnars! Það er víðar Guð en í Görðum. Til að vefengja orð Watkins þarf enga smárannsókn. Watkins finnur línurnar í sjálfu landslag- inu af beinum jarðneskum vitnis- burði. Hann kemur auga á vörður, hóla, steina, traðir og forn mann- virki sem öll liggja á tilteknum línum — eins og þeim hafi verið raðað upp. Hann gengur hrein- lega úr skugga um tilvist línanna með því að ganga slóðirnar og þræða kennileitin. Ein út af fyrir sig er þessi rannsóknaraðferð Watkins með afbrigðum forvitni- leg. Ég reyndi að vfsu að kynna mér staðhætti í Rangárhverfi, en ekki fyrr en löngu eftir að goð- sagnir höfðu bent til hinna ein- kennilegu tengsla við landslagið — eftir að táknmálið hafði bein- línis pínt mig til að skoða nánar staðhætti. Þannig eru allar niður- stöður Baksviðs Njálu byggðar á tilgátum um beitingu táknmáls. Watkins gengur allt aðra leið. Orðið sem Watkins notar oftast- um „línur" Bretlandseyja er „lays“. Hyggur hann það orð hafa svipaða merkingu og norræna orðið „leið“, því að jafnan eru lin urnar í Bretlandi beinlínis traðir, slóðir, leiðir. Hvort þessu var svo farið hérlendis er enn órannsak- að, en fróðlegt verður að athuga fornar götur Islands þegar þar að kemur. Til að auðveldara sé að tala um „línurnar" skulum við nú gefa þeim nafn, og skal hér notazt við orðið „markleiðir". Hnígur það orð jafnt að mörkun lands og leiðar að brezkum hætti, snýr og við orðinu leiðarmarki, sem væntanlega hefur verið „endi“ hverrar markleiðar. Sam- kvæmt Watkins er það regla, að markleiðir séu miðaðar við tinda að minnsta kosti í mörgum tilvik- umW- Hvað segir Mælikenningin um þetta? Samkvæmt Baksviði Njálu skárust markleiðir að Stein- krossi — en þar voru miklar krossgötur, að þvi er menn ætla. 17> Þá skjóta steinar upp kollinum á öllum markleiðum Bretlands, jafnvel hin forna samstæða ÞRIGGJA STEINA 18>- Kemur þetta heim við Mælikenninguna? Vart getur heppilegri athuga- semdar: ÞRlDRANGAR undan Bergþórshvoli voru meginviðmið- un markleiða í Rangárþingi sam- kvæmt Mælikenningunni^). Fleira er þarna til umhugsunar, svo svo sem heitið KING STONE sem er fast við ýmsa merki- steina þar ytra201 Hérlendis voru ekki konungar, en stað- genglar þeirra nefndust GOÐ- AR. Helztu tindar Eyjafjalla- jökuls hafa verið nefndir GOÐASTEINAR, annar þeirra sýnist augljóst leiðarmark. Að vfsu eru til getgátur um önnur nöfn þessara steina, en Goða- steins-nafnið er fast í sessi. Ætti örnefnastofnunin að geta veitt mikilsverðar upplýsingar um fjölda Goðasteina og upprunaleg nöfn margskonar er henni vex fiskur um hrygg. Nafnið Hlíðar- endi verður þá væntanlega skoð- að víðar. En Goðasteinar virðast samsvara Konungssteinum brezk- um hvað nafngift snertir. Þá kemur í ljós, að VAÐ á fljóti var einatt á markleiðum þar ytra 20- Svo er og i Rangárþin'gi sam- kvæmt Mælikenningunni: vað að Hofi á Rangárvöllum var eitt fyrsta kennimarkið, síðar Þor- geirsvað. Um upphafsdepla markleið- anna — það mark sem leiðir voru frá lagðar — kemst Watkins að þeirri niðurstöðu, að drangar eða hamrar úti i náttúrunni hafi Ingólfshöfða, Dyrhólaey og Berg- þórshvoli á ströndu — Þrídröng- um og Hjörsey á hafi úti. Þá fær Watkins ekki betur séð en ýmsar markleiðir séu miðaðar við kennileiti sem notuð voru til að ákvarða stöðu sólar25>- Svo er og á íslandi, samanber DAG- MALAFJALL, augljóst eiktar- mark við dagmál. Berið það nafn við eitt kennileitið á eynni Mön — þar sem enn er TINGVOLD — (Þingvöllur) — „Hill of the Rise of Day“, „Cronk yn Tree Laa“ á keltnesku 26>- Er sá skyldleiki væntanlega öllum ljós, enda hlýt- ur eiktarmörkum að hafa svipað saman í Norður-Evrópu að fornu. Ekki þykja mér önnur staðaheiti þó sfðri í sambandinu, jafnvel þar sem þau benda til gagnstæðu í stað samstæðu. Eitt slíkt er DAWNS MEN 27>. íslenzkar að- stæður virðast geta skýrt þetta. Líkur goðsagnanna benda ein- dregið til að VESTMENN þeir sem Vestmannaeyjar eru við kenndar, hafi verið MENN SÓL- SETURS, andstæður MANNA DÖGUNAR. Við sjáum að þeir eru nefndir VESTMENN, ýmis- legt bendir til að orðið AUST- MENN hafi ekki einasta varðað menn er komu austan um haf frá Noregi heldur einmitt andstæðu VESTMANNA — MENN DÖG- UNAR. Ætti gagnstæðan að vera einföld og ljós á íslenzku. Goð- sagnirnar benda til að Vestmenn- irnir hafi verið tákn sjálfra Þrí- dranga — og sem slíkir „litir sól- arlagsins" í hugmyndafræðinni — en jafnframt voru þeir „þræl- ar“ Leifs. Þessi hugmyndafræði er óaðskiljanleg frá goðsögn land- náms að öllum líkum málsins. AUSTMENNIRNIR — menn dög- unar — virðast m.a. hafa „búið“ að Dagmálafjalli, Stöng í Þjórsár- Hlíðarendi og goðsögnin Eftir Einar Pálsson Síðari hluti Séð frá HltSarenda til Eyjafjallajökuls. Teikning úr myndabók Collingwoods. svo aftur fundið í trúskiptunum um 1000. En að sjá Watkins kom- ast að nákvæmlega sömu niður- stöðu og ég sjálfur um svo stór- skrýtið og óvænt fyrirbæri sem staðsetningu HLÍÐARENDA — það var líkt og að lenda í köldu steypibaði. Hvorugur okkar átti minnstu von á niðurstöðunni — báðir drógu óhjákvæmilegar ályktanir af efni sem ekki hafði verið áður rannsakað. Þegar sam- svörun er komin á slíkt stig — í svo nákvæmum smáatriðum — þyrfti dofna heilastarfsemi til að trúa á tilviljun. Hvað sem um ,,línur“ Rangárþings mátti að öðru Ieyti segja, var þetta ljóst: að minnsta kosti 6 eða 8 — sennileg- ast 12 eða 14 — „Hillends“ á Bretlandseyjum drógu nafn af línu sem dregin var um staðinn að fjallstindi i fjarska. En íslenzkar og hvoli 13>- Er sú niðurstaða að sjálfsögðu ekki undrunarefni, slík kennileiti eru langsamlega hentugust til viðmiðunar. Kemur sú niðurstaða heim við Mælikenn- inguna? Vissulega: einhverjar augljósustu viðmiðanir hennar eru Goðasteinn og Dagmálafjall — tveir tindar — og Bergþórs- hvoll í Landeyjum. Þá kemst Watkins að þeirri nið- urstöðu, að fjöldi markleiða sé miðaður við sólris um mitt sumar 14>- Hvað um þá niðurstöðu? Hún fellur nákvæmlega að efni. Sjálf meginlínan — markleiðin frá Bergþórshvoli að Stöng (um Steinkross) — Iýtur einmitt að sólrisi um mitt sumar 15>- Þá kveð- ur Watkins markleiðir einatt miða að krossgötum, sem ekki er að undra, þar sem markleiðir Bretlands VORU beinlinis götur, gengt hlutverkinu 22). Ekki hefði Watkins þá undrazt niðurstöðu Mælikenningarinnar hvað þetta snertir: Þrídrangar eru augljós upphafsdepill kerfisins í Rangár- þingi; Dyrhólaey og Ingólfshöfði að austan. Enn telur Watkins, að lindir og keldur séu einatt á markleiðum 23). Þetta kemur heim við Mæli- kenninguna: Keldur á Rangár- völlum, eitthvert magnþrungn- asta lindasvæði Islands með sín- um tvö þúsund lindum, er á mark- leiðinni Norður/Suður. Þá segir Watkins skýrt og skorinort, að þegar markleið renni að sjó, þá verði hún að enda við klett, drang, höfða „stundum í drang í hafi“ 24 x Hér er engu líkara en að Watkins sé beinlínis að lýsa ís- lenzka kerfinu samkvæmt Mæli- kenningunni: markleiðir enda I dal, og Stóru-Borg undir Eyja- fjöllum. Allt var kerfi Rangárhverfis ein allsherjar „klukka" samkvæmt Baksviði Njálu. Grundvöllurinn var hringur — sjóndeildarhring- ur — og kennileiti tímamörk. Kerfið vekur spurningu um ná- kvæmni í Islendingabók Ara. 28) goðsagnir benda eindregið til þekkingar á tfmatali. Hafa merk- ustu fræðimenn svo sem Einar Arnórsson raunar löngu sýnt fram á að einfeldningsleg útlegg- ing af orðum Ara um vanþekk- ingu landnámsmanna fái engan veginn staðist 28), en gamlir for- dómar deyja seint. Á Bretlands- eyjum kemst Watkins að svipaðri niðurstöðu og Mælikenningin: all- mörg kennileitin þar voru hlutar „risavaxinna sólúra“3°). Þá mun einhverjum verða star- ©

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.