Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Blaðsíða 5
Stonehenge. þekktasta fornaldarmannvirki Englands. er miðja markleiða. sýnt á þaö, að markleiðir koma saman þar sem haldin voru þing, lögréttur og markaður31)- Mæli- kenningin íslenzka gerir ráð fyrir því, að markleiðir tveggja stærstu landnámanna — Skallagríms og Ketils hængs — hafi verið mæld- ar út frá Alftárósi á Mýrum og Steinkrossi á Rangárvöllum — og komið saman á bingvöllum — þar sem haldið var Alþingi, lögrétta og markaður. Jafnvel hliðarályktanir, sem enginn fengi skilið, ef ekki kæmu goðsagnir til, má draga af orðum Watkins. Þannig er nafn þriggja samstæðra hæða brezkra „Devil’s Jumps“32)> eða Stökk Kölska. Bergþórshvoll er einskonar þrl- hæð, enda koma Þríhæðir víða við sögu Mælikenningarinnar, svo sem I NV-horni hins danska kerf- is með miðju að Jalangri. Þar heitir Trehöje, rammur staður að kynngi samkvæmt fornum arf- sögnum 33>• En Bergþórshvoll var spegilmynd stjarngeirans Heið- rúnar á himni samkvæmt Mæli- kenningunni, þess merkis sem nú er yfirleitt nefnt Steingeit í stjörnusjánni. Sá var forðum fverustaður Póseidons og Neptún- usar, þríforkur þeirra félaga var heimfærður upp á Paura í kristni, eins og raunar horn sjálfrar Geit- arinnar. Goðsagnir benda til að dæmigervingur Njáls í allegórí- unni hafi einmitt verið Njörður með þrífork Þrídranga, þriggja sona og þriggja dætra. Að Þríhæð slíkrar vættar skuli kennd við stökk Djöfulsins kemur þannig nákvæmlega heim við Mælikenn- inguna. Þeir urðu ekki allir bjart- ir á ásjónu og líkama er í geitar- húsi hírðu við Ragnarök hins heiðna tímaskeiðs. Og hvað þýðir þá þetta? mun einhver spyrja. Hver er sá ,,endi“ sem er í miðju hlíðar? Svarið er I ætt við enska notkun orðsins, svo er að sjá sem ENDI I þessu tilviki merki „mark“ eða „mið“ sbr. „to that end“ o.s.frv. á ensku. Nafnið Hlíðarendi virðist þannig merkja ,,miðið“ eða „markið" í hlfðinni. Slík merking kæmi nákvæmlega heim, Hlfðarendi væri þá hlfðar- markið frá Dagmálafjalli að Steinkrossi yfir tinda Þríhyrn- ings. Nafn Merkjár kynni að vfsa til þessarar markleiðar. Allar lfkur benda til að mark- leiðir Islendinga og Breta eigi sér sömu forsendur og enn ófundnar markleiðir Egypta og Súmera. Markleiðirnar virðast hluti af sköpunarathöfn — landhelgun — þar sem land var helgað goðum. Markleiðirnar skorðuðu byggð við himinhvolf, skópu reglu á jörðu. Goðin voru Bönd sem festu bústaði manna við bústaði goða. Lögum manna var jafnað til laga goða. Því runnu lög af himni — af spenum geitar þeirrar er Heiðrún hét. Sú geit stóð að Bergþórshvoli. Sá sögufrægi bær varð þannig ekki einasta STAÐUR heldur tímamark — líkt og Dagmálafjall í austri. Hlíðarendi varð tíma- mark í svipuðum skilningi. Tími Bergþórshvols á hring árstíðanna nefndist JÓL. Að Bergþórshvoli bjuggu Vestmenn, verðir sólar- lagsins. Þeirra veldi var mest er sól hneig stytztan dag á miðjum vetri. Að Hlíðarenda bjó máttur vors, konungur hækkandi sólar með ’ geir sinn, boga og örvar, geisla þá er hann skaut í gróand- anum — á vori. Allt er þetta nýtt, þótt fornt sé, óvænt, gjörólíkt öllu sem Islend- ingar töldu sig áður vita. En nú blasir við þeim ný markleið í rannsókn fornmenningar — goð- sögnin. Meðan Vestmenn ríkja í kyrrð jóla undirbýr vorið komu sína. Með hækkandi sól opnast ný viðhorf. Enski listamaðurinn W.G. Coll- ingwood og dr. Jón Stefánsson fóru pílagrímsför til sögustaða Is- lands árið 1897. Þeirfélagar líta Hlíðarenda ferskum augum. Þeir veita því athygli, að bærinn er staðsettur „undir myrkum tind- um Þríhyrnings". Þá taka þeir fram líkt og Jónas Hallgrfmsson áður, að fjallstindar og úthafið fyrir ströndu séu f rauninni óað- skiljanlegir hlutar myndarinnar. Goðsagnir benda til, að landnáms- menn hafi litið Hlíðarenda líkum augum allt frá upphafi. Hug- myndafræði sem greina má af goðsögnunum tekur mið af hafi. Þá má ráða af táknmáli goðsagn- anna, að land Hlíðarenda hafi ver- ið markað Ifnu sem dregin var um austanverðan Þríhyrning að tindi Dagmálafjalls. Þetta eru meginviðmiðanir Hlíðarenda samkvæmt myndum Colling- woods34)- HLlÐARENDI — tilvitnanir. — Stðari hluti: 12. Baksvið Njálu s. 206, Trú og landnám s. 43, 110 13. Watkinstrsl—13 14. srs 128—133 15. Baksvið Njálu s. 82 16. Watkinstrs 17,20,58 17. sjá t.d. Arbók h. ísl. fornl. fél. 1928, 9—11 og Rangárvallasýsla Rvk 1968,157 18. srs 24, 2£^mynd 38 19. Baksvið Njálu s. 80 20. Watkins trs 28 21. srs42—49 22. srs 58 23. srs 59 24. srs 60 25. srs 100 26. srs 102 27. ss 28. Isl. fornrit I, 1 s. 9—11 29. Einar Arnórsson, Ari fróði, H. Isl. Bókm.f., Rvk 1942, s. 95—97 30. Watkins trs 108 31. srs 121 32. srs 171 33. Baksvið Njálu s. 206 34. Myndirnar: WG. Collingwood and Jón Stefánsson. A Pilgrimagc to the Saga-Steads of Iceland, Ulverston 1899, s. 30—31 Bókin um allegóríuna — launsagnir miðalda — sem vikið er að I greininni er P. Piehler, The Visionary Landscape, Edward Amold, London 1971. Hver sá, sem gengur um sali Þjóðminjasafnsins eða heimsækir byggðasöfnin, hlýtur að undrast þann glfurlega fjölda útskurðar- muna, sem til sýnis er, og er þó sjaldnast allt til sýnis haft, sem söfnin eiga af sllku. Eðlilega hlýtur margt að hafna I geymsl- um um lengri eða skemmri tíma, hlutir sem til eru I mörgum svipuðum eintök- um, eða sem af öðrum ástaeðum er ekki ástæða til að hafa til sýnis. En hver hlutur er þó mikils virði, ekki slzt fyrir þá, sem rann- saka vilja tréskurðinn og Jistmennt þjóðarinnar, þvf að einn hlutur segir það, sem annar segir ekki, og eftir fjöldanum er smám saman hægt að rekja stílþróun og breytingar I skurði frá einum tfma til annars eða landshluta á milli. Ellen Marie Mageröy, norskur þjóðháttafræð- ingur, sem skrifaði doktorsritgerð um ° jurta- skraut f fslenzka tré- skurðinum, hefur reynt að flokka útskurðinn niður eftir tfmabilum og héruðum, en I Ijós kemur, að það er oft erfiðara en ætla mætti, þvf að breyt- ingar hafa yfirleitt litlar orðið á megineinkennum útskurðarins nær þvf öld-. um saman. Oft á tfðum eru ártöl á hlutunum en oftar er ekkert slfkt til að styðj- ast við og sannast að segja er oft býsna erfitt að segja, hvort hlutur er frá 18. öld eða hinni 19., og verður stundum að tfmasetja út- skurðarhluti fremur eftir hugboði en ákveðnum einkennum. Samt sverja vissir hlutir sig til ákveðins tfma eða landshluta. Þannig er um skápinn, sem hér er mynd af, og er þó að visu aðeins framhliðin varðveitt. Hann er óvenjulega stór af fslenzkum húsgögnum frá fyrri tfð að vera, og skápar voru vfst heldur sjaldséðir f hfbýlum fyrrum, að minnsta kosti svo stórir sem þessi, en framhliðin er 133 sm há. Samt eru til nokkrír skápar f Þjóðminja- safninu næsta keimlfkir þessum og virðast allir eiga uppruna sinn f sama héraði, Eyjafirði. Sumir þeirra eru meira að segja svo Ifkir, að þeir gætu verið eftir sama mann, en hér fer eins og oftar, að hann lætur ekki nafns sfns getið. Skáphurðin og um- gerðin um hana, tvær lóðréttar fjalir sfn hvorum megin og láréttar fjalir ofan og neðan, eru alsettar útskurði og hefur skurð- meistarinn gætt þess að láta ekki hinn minnsta flöt óskorin. Það var Ifka algengt, hvort sem „horror vacui", óttinn við tómið, hefur ráðið eða aðeins skurðgleði meistarans. — En hér er það akantus- fléttan, sem enn á ný bregður sér um skápinn, einkurn umgerðina, en þó hefur myndskerinn komið fyrir nafndrætti Krists, IHS, á efstu fjölinni og . hnútaskrauti efst og neðst á hurðinni, svo og nafninu thorlakur ss (S. son) og kynja- dýri næst fyrir neðan. Þetta er eitt þeirra kynja- dýra, sem hvergi finnast á jarðrfki nema f hugarheimi fslenzkra myndskera, sem fá dýr höfðu séð nema hús- dýr og hvali, yrðlinga og útseli, þótt þeir hefðu veður af óargadýrum f heitu löndunum, mann- skæðum og margkænum og reyndu þeit stundum að láta þeim bregða fyrir á listaverkum sfnum. Þór Magnússon. ÞJÓÐ- MINJAR Effir Þör Magnússon þjöðminjavörö

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.